موضوع کلی: فصلٌ فی المطهّرات تاریخ: 30 آبان 1394 موضوع جزئی: الثالث من المطهّرات، الشمس- کیفیت تطهیر متنجّس، به وسیله خورشید مصادف با: 9 صفر 1437 سال تحصیلی: 95-94 جلسه: 13 |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
عرض شد سومین مورد از مطهَّرات، خورشید است. برای اثبات مطهَّریت خورشید به روایاتی استناد شده است که سه روایت در جلسات گذشته ذکر و بررسی شدند.
روایت چهارمی که برای اثبات مطهَّریت خورشید به آن استناد شده است، روایتی از زراره و حدیدبنحکیم است که آنان به صورت مشترک این روایت را بیان کردهاند که در جلسه گذشته نیز به آن اشاره شد.
روایت چهارم: عَنْ زُرَارَةَ وَ حَدِيدِ بْنِ حَكِيمٍ الْأَزْدِيِّ جمیعاً؛ قَالَا: قُلْنَا لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع): السَّطْحُ يُصِيبُهُ الْبَوْلُ أَوْ يُبَالُ عَلَيْهِ، أَ يُصَلَّى فِي ذَلِكَ الْمَكَانِ؟ فَقَالَ (ع): «إِنْ كَانَ تُصِيبُهُ الشَّمْسُ وَ الرِّيحُ وَ كَانَ جَافّاً فَلَا بَأْسَ بِهِ إِلَّا أَنْ يَكُونَ يُتَّخَذُ مَبَالًا»[1]؛ زراره و حدید بن حکیم ازدی گفتهاند که به امام صادق (ع) عرض کردیم بول به سطحی از زمین اصابت کرده است یا بر آن مکان بول شده است، آیا میشود در آن مکان نماز خواند؟ حضرت (ع) فرمود: «اگر خورشید و باد به آن مکان برسند و آن مکان خشک باشد، نماز خواندن در آن مکان اشکالی ندارد مگر اینکه آن مکان تبدیل به جایی شده باشد که همیشه در آن بول میکنند [؛ مثلاً به دستشویی تبدیل شده باشد] که اگر چنین باشد، نماز خواندن در آنجا اشکال دارد».
از این روایت استفاده میشود که اگر مکان نجسی به وسیله خورشید و باد خشک گردد، پاک میشود و میتوان در آنجا نماز خواند زیرا ظاهراً اعتقاد هر دو سائل [زراره و حدیدبنحکیم] این بوده است که نماز خواندن در زمین نجس جایز نیست و در این مورد عفو [از نجاست] نیز استفاده نمیشود. امام (ع) نیز این اعتقاد و باور را رد نکرده است و بر مبنای پرسشی که مطرح شده، در پاسخ فرموده است: «لابأس». پاسخ امام (ع)، به این معنا است که اگر خورشید و باد به آن محل اصابت کنند و آن محلِ متنجس خشک گردد، پاک میشود و میتوان در آنجا نماز خواند.
بنابراین، میتوان گفت که روایت مذکور، نسبت به حصول طهارت و زوال نجاست به وسیله خورشید، ظهور دارد.
سؤال: چرا در روایت مذکور، واژه «ریح» در کنار واژه «شمس» آمده است؟ آیا باد نیز در مطهِّر بودنِ خورشید، دخالت دارد؟
پاسخ: گفته شده است که وجود واژه «ریح» در روایت مذکور، ضرری به مسأله وارد نمیکند زیرا باد ذاتاً دخالتی در امر طهارت ندارد، بلکه وزیدن باد یک امر عادی است چون معمولاً زمانی که خورشید طلوع میکند، باد نیز شروع به وزیدن میکند [؛البته الزاماً همیشه اینگونه نیست]. بنابراین، چون تابیدن خورشید و استناد خشک شدن به وسیله خورشید معمولاً همراه با باد است، حضرت (ع) واژه «ریح» را به کار برده است.
البته شیخ طوسی (ره) در این رابطه نوشته است: «الأرض إذا أصابتها نجاسة مثل البول و ما أشبهه و طلعت عليها الشمس و هبت عليها الريح حتى زالت عين النجاسة، فإنها تطهر».[2] براساس نظر ایشان، اگر بول یا نجاستی مانند آن به زمین برسد و آن عین نجاست به وسیله تابش خورشید و وزش باد، از بین برود، طهارت حاصل میشود. شیخ طوسی (ره) در این رابطه نکتهای را مطرح کرده است که گویا باد را یک امر عادی که غالباً همراه با خورشید است، تلقّی نکرده است [و حتی انضمام باد به همراه خورشید را لازم ندانسته است]، بلکه معتقد بوده است «باد» به تنهایی میتواند مطهِّر باشد لذا بر اساس نظر شیخ طوسی (ره)، برای حاصل شدن طهارت، یکی از دو مورد خورشید یا باد، به تنهایی کفایت میکند.
اشکال به روایت چهارم (زراره و حدیدبنحکیم)
اشکالی که بر استدلال به روایت زراره و حدید بن حکیم برای مطلب مورد بحث، وارد شده است، این است که گفتهاند از این روایت فقط مسأله جواز صلاة حاصل میشود؛ به تعبیر روشنتر، اگر جایی نجس و مرطوب باشد، بعد از زایل شدن عین نجاست و تابش خورشید و خشک شدنِ موضعِ نجس، فقط نماز خواندن در آن مکان جایز است و نمیتوان گفت که مکان مورد نظر بر اثر تابش خورشید، پاک شده است زیرا در رابطه با مکانِ نماز، دو عبارت مطرح است که یکی «علی ذلک المکان» و دیگری «فی ذلک المکان» است. معنای عبارت اول این است که بر این مکان میتوان نماز خواند و به تعبیر دیگر، سجده بر این محل جایز است. معنای عبارت دوم نیز جواز صلاة است، ولی ممکن است محل سجده از چیز دیگری که طاهر است، مانند خاک، کاغذ و امثال آن، باشد و به تعبیر روشنتر، سطح (مکانِ خواندن نماز) همچنان نجس باقی مانده است، ولی شخص، شیء پاکی روی آن انداخته است و روی آن شیء پاک سجده کرده است.
نظر مرحوم آیتالله خویی (ره)، آیتالله حکیم (ره) و آیتالله فاضل (ره) نیز همین مطلب است که بین «صلاة بر یک مکان» و «صلاة در یک مکان» تفاوت وجود دارد. مرحوم آیتالله حکیم (ره) گفته است که ممکن است شخصی در اتاق نماز خوانده باشد، ولی محل سجده، شیء دیگری بوده باشد. بنابراین، این روایت [روایت زراره و حدیدبنحکیم] مطهِّریت خورشید را اثبات نمیکند، بلکه فقط بر عفو از نجاست دلالت دارد.
در مقابل این اشکال، عدهای گفتهاند که تفاوتی بین «صلاة بر مکان» و «صلاة در مکان» نیست زیرا در صحیحه زراره که در جلسات قبل مطرح شد: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنِ الْبَوْلِ يَكُونُ عَلَى السَّطْحِ أَوْ فِي الْمَكَانِ الَّذِي يُصَلَّى فِيهِ؛ فَقَالَ (ع): «إِذَا جَفَّفَتْهُ الشَّمْسُ فَصَلِّ عَلَيْهِ فَهُوَ طَاهِر»[3]، عبارت «فی المکان» آمده است و امام باقر (ع) فرموده است که اگر آن مکانِ متنجِّسِ به بول، به وسیله خورشید خشک شود، پاک است و میتوانی در آن مکان نماز بخوانی.
در روایت زراره و حدیدبنحکیم نیز واژه «لابأس»، حاکی از حصول طهارت است.
اما بر فرض که روایات چهارگانه مذکور، درست باشند و مشکلی نسبت به استناد به آنها برای مطهِّریت خورشید وجود نداشته باشد لکن صحیحه محمد بن اسماعیل بن بزیع مطهِّریت خورشید را زیر سؤال برده است:
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ [أبی َجعفر (ع)] عَنِ الْأَرْضِ وَ السَّطْحِ يُصِيبُهُ الْبَوْلُ وَ مَا أَشْبَهَهُ هَلْ تُطَهِّرُهُ الشَّمْسُ مِنْ غَيْرِ مَاءٍ؛ قَالَ (ع): «كَيْفَ يَطَّهَّرُ مِنْ غَيْرِ مَاءٍ»[4]؛ محمد بن اسماعیل بن بزیع گفته است که از امام باقر (ع) درباره زمین و سطحی که بول و امثال بول به آن اصابت کرده است، سؤال کردم که آیا با تابش خورشید و بدون آب پاک میشود؟ حضرت (ع) در پاسخ فرمود چگونه ممکن است که خورشید بدون آب، محل را تطهیر کند؟
بحث جلسه آینده: توضیح و بررسی روایت صحیحه محمد بن اسماعیل بن بزیع ان شاء الله در جلسه آینده ذکر خواهد شد.
«والحمد لله رب العالمین»