تفسیر

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه21: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»[2]؛ اى مردم! پروردگار خود را پرستش كنيد؛ آن كس كه شما و كسانى را كه پيش از شما بودند آفريد، تا پرهيزكار شويد.

خداوند متعال در آیات قبل، حالات سه دسته از مردم؛ یعنی پرهیزکاران، کافران و منافقان را بیان کر و در آنجا گفتیم که مؤمنان و پرهیزکاران مشمول هدایت الهی قرار گرفته‏اند و قرآن راهنمای آنان است. در صورتی که بر دل‏های کافران مُهر جهل و نادانی خورده است و به خاطر اعمالشان بر چشم آنها پرده غفلت زده و حسّ و تشخیص از آنان سلب شده است، در پایان هم اوصاف منافقان را اشاره کردیم که بیمار و کور دل هستند که چون بیمارند روز به روز بر بیماری آنها افزوده می‏شود، اما آیه فوق خطاب به کل انسان‏هاست و خط سعادت و خوشبختی را برای آنها تبیین می‏کند و خداوند متعال سفارش می‏کند که به دسته اول یعنی پرهیزکارن بپیوندید.

در این آیه، خطاب با «یا ایها الناس» آمده که در قرآن حدود 20 مرتبه این خطاب بکار رفته است، قرآن با این خطاب می‏فهماند که اختصاص به نژاد، قبیله و طائفه خاصی ندارد بلکه همگان در این دعوت عام شرکت داده شده‏اند. نکته جالب این است که خداوند متعال در این گونه خطاب‏ها به صورت مستقیم بندگان خود را مخاطب قرار می‏دهد و این نوع خطاب نشان دهنده لطف و عنایت ذات باری تعالی به بندگانش می‏باشد. نکته دیگر این است که برای برانگیختن حسّ شکر گذاری مردم و جذب آنها به عبادت، از مهم‏ترین نعمت یعنی نعمت خلقت و آفرینش شروع می‏کند و این نعمت را برای انسان مطرح می‏کند تا انسان نسبت به آن کمی درنگ و تأمل داشته باشد که نعمت خلقت، هم نشانه قدرت خداوند، هم نشانه علم و حکمت خداوند و هم نشانه رحمت خداوند متعال است.

واژه «اعبدوا» در لغت، نشان دهنده نهایت خضوع و تسلیم است- اگر خداوند متعال صفتی بالاتر از نعمت عبودیت داشت پیامبر خود را با آن توصیف می‏کرد کما اینکه ما در نماز می‏خوانیم «اشهد انّ محمداً عبدُه و رسوله» که نخست به مقام عبودیت پیامبر (ص) و سپس به مقام رسالت ایشان شهادت می‏دهیم- در معارف الهی تنها مقامی که شایستگی چنین خضوع و خشوعی را دارد خداوند خالقِ وجود و هستی است.

در حقیقت دغدغه همه پیامبران الهی، دعوت به عبودیت و اجتناب از شِرک بوده است کما اینکه خداوند تبارک و تعالی می‏فرماید: «وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلاَلَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ»[3] ما در هر امتى رسولى برانگيختيم كه: «خداى يكتا را بپرستيد؛ و از طاغوت اجتناب كنيد!» خداوند گروهى را هدايت كرد؛ و گروهى ضلالت و گمراهى دامانشان را گرفت؛ پس در روى زمين بگرديد و ببينيد عاقبت تكذيب‌كنندگان چگونه بود! با توجه به این آیه می‏فهمیم که پیام تمام پیامبران الهی دعوت به عبودیت و اجتناب از طاغوت بوده است.

خداوند متعال در آخر آیه به نتیجه عبودیت اشاره می‏کند و می‏فرماید: کسی که خداوند متعال را پرستش کند پرهیزکار خواهد شد و صفت تقوی را بدست خواهد آورد.

در این آیه شریفه (آیه 21 سوره بقره) به چند اصل اشاره شده است:

1- عبودیت انسان در مقابل خداوند متعال.

2- معبود، کسی جز رب نیست.

3- رب، کسی جز خالق نیست.

با توجه به این سه اصل، می‏فهمیم که دعوتی که در این آیه شریفه آمده دعوت به توحید عبادی است- توحید اقسامی دارد که عبارتند از: توحید ذاتی، صفاتی، عبادی، افعالی و ...- و توحید عبادی به توحید ربوبی و توحید ربوبی به توحید خالقی استناد می‏دهد و جالب این است که خداوند متعال در مقام بیان احکام فرعی جزئی، معمولاً کمتر دلیل ذکر می‏کند مگر به عنوان احیاءِ ارتکازِ ذهنی یا یادآوری نکات اخلاقی. اما نوبت به اصول دین که می‏رسد برهان مطرح می‏کند و این آیه از آیاتی است که به برهان آن اشاره شده و می‏فرماید علت اینکه باید خداوند متعال را عبادت کنید این است که خداوند متعال رب شما و خالق شماست، پس خداوند متعال در مقام بیان احکام فرعی به برهان آنها اشاره نمی‏کند در رابطه با اصول دین و مسائل نظری از جمله ضرورت عبادت، برهان اقامه می‏کند و در این آیه، برهان اقامه شده که حد وسط آن، ربوبیت رب است و همان گونه که در معانی و بیان خوانده‏اید: «تعلیق الحکم بالوصف مشعرٌ بالعلّیّة»، در اینجا هم حکمِ «اعبدوا» بر وصف «ربوبیت» معلق شده و این دال بر این است که «ربوبیت»، علت حکمِ به عبادت است.

«والحمد لله رب العالمین»