تفسیر

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تذکر اخلاقی:

قال رسول الله (ص): «إِنَّ أَشَدَّ أَهْلِ النَّارِ نَدَامَةً وَ حَسْرَةً رَجُلٌ دَعَا عَبْداً إِلَى اللَّهِ فَاسْتَجَابَ لَهُ وَ قَبِلَ مِنْهُ فَأَطَاعَ اللَّهَ فَأَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ أَدْخَلَ الدَّاعِيَ النَّارَ بِتَرْكِهِ عِلْمَهُ»[1]؛ حضرت (ص) می‏فرمایند: بیشترین ندامت و پشیمانی برای اهل آتش مربوط به کسانی است که در دنیا مردم را به سوی خداوند متعال دعوت کرده و مردم هم او را اجابت کرده و سخنان او را پذیرفته و اطاعت خداوند متعال را در پیش گرفتند و خداوند متعال هم او را به خاطر این اطاعت پذیری داخل بهشت می‏کند ولی خود آن شخص که دعوت کننده مردم به سوی خدا بوده داخل آتش می‏شود؛ چون به علمش ترتیب اثر نداده و از مسیر خارج شده است. روایت فوق به طور خاص شامل حال ما طلبه‏ها و اهل علم می‏شود که باید مواظب باشیم عامل به علم خود باشیم نه اینکه فقط مردم را به سوی خدا دعوت کنیم ولی خود از مسیر عبودیت و بندگی خارج شویم لذا باید مواظب باشیم اگر خواستیم مردم را به چیزی دعوت کنیم اول خودمان اهل عمل باشیم، سپس دیگران را دعوت به آن کار کنیم.

تفسیر آیه 22:«الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً وَ السَّمَاءَ بِنَاءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلاَ تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَاداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»[2]؛ آن كس كه زمين را بستر شما، و آسمان‌[ جو زمين‌] را همچون سقفى بالاى سر شما قرار داد؛ و از آسمان آبى فرو فرستاد؛ و به وسيله آن، ميوه‌ها را پرورش داد؛ تا روزى شما باشد. بنا بر اين، براى خدا همتايانى قرار ندهيد، در حالى كه مى‌دانيد(هيچ يك از آنها، نه شما را آفريده‌اند، و نه شما را روزى مى‌دهند).

چند نکته دیگر در رابطه با این آیه شریفه باقی مانده که خدمت دوستان عزیز عرض می‏کنیم.

اینکه خداوند متعال می‏فرماید: «والسماء بناءً» به این معناست که خداوند متعال آسمان را برای ما به منزله سقف قرار داده کما اینکه خداوند متعال در جای دیگر می‏فرماید: «وَ جَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ هُمْ عَنْ آيَاتِهَا مُعْرِضُونَ»[3]؛  و آسمان را سقف محفوظى قرار داديم؛ ولى آنها از آيات آن روى‌گردانند. کلمه «سماء» در قرآن به معانی مختلفی آمده که قدر مشترک این معانی همان چیزی است که در جهت فوق قرار گرفته است؛ یکی از آن معانی که در این آیه (بقره/22) به آن اشاره شده همان جو زمین است که عبارت است از هوای متراکم که اطراف کره زمین را پوشانده و ما آن را به صورت رنگ آبی مشاهده می‏کنیم، بنابراین مقصود از «سماء» در این آیه شریفه همین معنایی است که عرض شد.

منظور از «سماء» در عبارت «و انزل من السماء ماءً» هم همان جو زمین است، یعنی خداوند متعال از بالای سر ما و از ابرها که نسبت به ما جنبه فوقیت دارند، باران را نازل کرد. در مورد نزول آب گفته شده دو نحوه نزول وجود دارد: یکی نزول دفعی و دیگری نزول تدریجی. در بعضی روایات و آیات وارد شده زمانی که کره زمین شکل گرفت در مرحله اول تمام کره زمین را آب فرا گرفت که در حقیقت نزول دفعی آب بوده کما اینکه خداوند متعال می‏فرماید:«وَ أَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلَى ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ»[4]؛ و از آسمان، آبى به اندازۀ معيّن نازل كرديم؛ و آن را در زمين( در جايگاه مخصوصى) ساكن نموديم؛ و ما بر از بين بردن آن كاملاً قادريم!گفته شده این آیه به نزول دفعی آب اشاره دارد اما آیه مورد بحث (بقره/22) به نزول تدریجی آب اشاره دارد.بنابراین اقیانوس‏های عظیمی که بر روی زمین ایجاد شده به خاطر نزول دفعی آب بوده اما نزول تدریجی متناسب با فصول سال و شرائط اقلیمی و خصوصیاتی است که وجود دارد.

سؤال: چرا لفظ «سماء» در این آیه شریفه دو بار ذکر و تکرار شده و به جای آن از ضمیر استفاده نشده است؟

پاسخ:دلیل عدم ذکر ضمیر به جای اسم ظاهر این است که می‏خواهد بگوید آسمانی که به صورت خیمه، بر زمین سایه افکنده و مانند سقفی بنا شده با آسمانی که محل ریزش باران است فرق است، پس بین «سماء» در عبارت «الذی جعل لکم الارض فراشاً و السماء بناءً» و «سماء» در عبارت «و انزل من السماء ماءً» تفاوت است و در اینجا از کلمه «سماء» دو چیز اراده شده چون منظور از «سماء» در «الذی جعل لکم الارض فراشاً و السماء بناءً» نظام کیهانی است و مقصود از «سماء» در «انزل من السماء ماءً» جو متراکم اطراف زمین است.

«فاء» در «فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْ»، «فاء» نتیجه و تفریع است، یعنی خداوند وقتی زمین را آماده کرد، آسمان را آماده کرد، باران را آماده کرد و باران را بر زمین نازل کرد نتیجه باریدن باران این است که از زمین درختان و گیاهان و امثال آن روییده شود. یعنی خداوند متعال باران را از آسمان نازل کرد و به وسیله آن از زمین ثمرات و میوه‏هایی می‏رویاند که رزق و روزی انسان‏ها می‏باشد.

«ثمرات» جمع «ثمرة» استبه معنای خوردنی‏های نباتی و گیاهی که قابل استفاده برای انسان‏هاست اطلاق ثمره می‏شود.

«باء» در «فأخرج به» دال بر نظام سبب و مسببی است، پس نظام عالم، نظام اسباب و مسببات است؛ یعنی باران علت روییدن گیاهان می‏شود ولی باران سبب عادی روییدن گیاه است و علت الأسباب، وجود مقدس خداوند تبارک و ‏تعالی است.

«فلا تجعلوا لله انداداً و أنتم تعلمون»؛ یعنی با این همه نعمت که خداوند متعال به ما عنایت کرده از انصاف به دور است که برای او شریک قرار دهیم شرکائی که خود می‏دانیم نه ما را آفریده و نه روزی می‏دهند.بد نیست در همین رابطه به آن قضیه اشاره کنم که شخصی خدمت علامه مجلسی رسید و عرض کرد من همسایه‏هایی دارم که از اول شب تا صبح به رقصیدن و پایکوبی مشغول‏اند و با این کارشان برای ما مزاحمت ایجاد می‏کنند و وقتی هم به آنها اعتراض می‏کنم اهمیتی نمی‏دهند، خواهش می‏کنم شما بیایید و آنها را موعظه کنید لذا مرحوم علامه مجلسی را دعوت کرد و همسایه‏ها را هم دعوت کرد، کنار سفره که نشستند علامه فرمود: هر کس کار خوبی انجام داده بگوید، رئیس آنها گفت کار ما این است که اگر نمک کسی را بخوریم نمکدان را نمی‏شکنیم، مرحوم علامه فرمود: دروغ می‏گویی چون خداوند تبارک و تعالی این همه نعمت به شما داده، از آنها استفاده می‏کنید ولی معصیت الهی را مرتکب می‏شوید، آنها سر به زیر انداختند و پشیمان شده و توبه کردند.

«والحمد لله رب العالمین»