سوره بقره آیه 36 مورخ 94/08/27

 

موضوع کلی: تفسیر سوره «بقره»                                                           تاریخ: 27 آبان 1394

موضوع جزئی: تفسیر آیه 36                                                                                مصادف با: 6 صفر 1437

سال تحصیلی: 95-94                                                                                                                   جلسه: 82

 

 

 

 

 

 

ادامه تفسیر آیه 36

«فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا كانا فيهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى‏ حينٍ»[1].

یادآوری

در جلسه گذشته راه‎های نفوذ شیطان و اینکه حضرت آدم (ع) و حوا (س) چگونه گول شیطان را خوردند و کاری را که خداوند متعال از آن نهی کرده بود مرتکب شدند، بیان شد. شیطان برای فریب حضرت آدم (ع) و حوا (س) در ظاهری خیرخواهانه غرور آنها را برانگیخت و زشت را زیبا جلوه داد و سرانجام زمینه هبوط (نزول) آنان را ایجاد کرد.

اکنون واژه «اهبطوا» را بررسی می‎کنیم، ببینیم این کلمه به چه معناست و آیا فقط به حضرت آدم (ع) و حوا (س) اشاره دارد یا شامل شیطان نیز می‎شود؟

کلمه «اهبطوا» از ریشه «هبط» است که در لغت به معنای پایین آمدن و نزول است.

راغب اصفهانی در مفردات نوشته است: «الهبوط اَلاِنحِدار علی سبیل القهر»[2]؛ یعنی هبوط عاملی است که انسان را وادار کند که ناخواسته از جایی فرود آید. البته «هبوط» دارای دو جنبه است که یکی مربوط به فرود آمدن حسی و مکانی است و جنبه دیگر مربوط به پایین آمدن شأن و مقام و منزلت است.

نظر مختار: نظر ما این است که «هبوط» در آیه مورد بحث (آیه36 بقره) به معنای پایین آمدن شأن و مقام است؛ به تعبیر دیگر حضرت آدم (ع) و حوا (س) قبل از استفاده از میوه شجره منهیّه، مستقیماً تحت حمایت و اشراف ذات باری تعالی بودند که در این رابطه در قرآن آمده است: «وَ كُلا مِنْها رَغَداً حَيْثُ شِئْتُما»[3]؛ (و هر چه خواهيد، از ثمرات آن [بهشت] به خوشی بخوريد)، اما پس از اینکه از میوه شجره منهیّه خوردند، این شأن و منزلت از آنان گرفته شد و به تعبیری امر الهی این‎گونه تعلق گرفت که من دیگر متولی شما نیستم.

البته همه موجودات عالم از جمله حضرت آدم (ع) و حوا (س) تحت اشراف خداوند هستند ولی اشراف اولیه خداوند نسبت به حضرت آدم (ع) و حوا (س) اشراف و احاطه خاصی بوده است.

در جلسات گذشته در رابطه با معنای «بهشت» اقوالی بیان شد که یکی از آن اقوال این بود که بهشتِ حضرت آدم (ع) و حوا (س)، بهشتِ فردوس بوده است که حافظ نیز در شعری گفته است:

من ملک بودم و فردوس برین جایم بود              آدم آورد در این دیر خراب آبادم

اگر این قول را در نظر بگیریم، یعنی بهشت را بهشت فردوس بدانیم، هبوط در اینجا به معنای پایین آمدن مکانی است. البته اگر هبوط به معنای پایین آمدن مقام و منزلت باشد عملاً هر دو معنا [هبوط مکانی و مقامی] در آن وجود دارد. اما مقصود از بهشت در اینجا بهشت برزخی است، لذا معنای هبوط در اینجا همان پایین آمدن شأن و منزلت است.

سؤال: سؤالی که در رابطه با مخاطبِ کلمه «اهبطوا» مطرح می شود این است که اگر مخاطب آن حضرت آدم (ع) و حوا (س) است، چرا «اهبطوا» به صورت مثنی نیامده است [مثلاً باید می‎فرمود: «اهبطا»]. در حالی که در جای دیگری از قرآن آمده است: «اهْبِطا مِنْها جَميعاً»[4]. همچنین اگر مخاطب «اهبطوا» در این آیه شیطان باشد، چرا به صورت مفرد نیامده است در حالی که خداوند در آیه‎ای دیگر فرموده است: « فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجيمٌ*وَ إِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلى‏ يَوْمِ الدِّينِ»[5]؛ «پس، از آن [مقام‏] بيرون شو، كه تو رانده‏اى و تا روز جزا لعنت من بر تو باد. این آیه نشان دهنده این است که زمانی که شیطان در مقابل آدم (ع) سجده نکرد و تکبّر ورزید، رانده شد.

پاسخ: در رابطه با آیه: «اهْبِطا مِنْها جَميعاً»[6] گفته شده است که این آیه مربوط به زمانی است که قبل از اینکه به حضرت آدم (ع) و حوا (س) دستور خروج داده شود، به ابلیس دستور خروج داده شده بود. لذا حضرت آدم (ع) و حوا (س) در آن لحظه تنها بودند و به آنان خطاب شد: «اهْبِطا مِنْها جَميعاً». در نتیجه شیطان (در اخراج) مقدم بوده است و زودتر از حضرت آدم (ع) و حوا (س) از آن محل اخراج شده است.

احتمالات در رابطه با مخاطب کلمه «اهبطوا»

احتمال اول: گفته شده است که «اهبطوا» مربوط به حضرت آدم (ع) و حوا (س) و همچنین شیطان است زیرا در مکالمه بین حضرت آدم (ع) و شیطان این گونه آمده است: «هَلْ أَدُلُّكَ عَلى‏ شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْكٍ لا يَبْلى»[7](؛ شیطان گفت: «اى آدم، آيا تو را به درخت جاودانگى و ملكى كه زايل نمى‏شود، راه نمايم؟)؛ این نشان دهنده این است که قبل از اینکه حضرت آدم (ع) و حوا (س) از شجره منهیّه بخورند، شیطان نیز در آنجا حضور داشته است.

همچنین در آیه شریفه دیگری آمده است: «ما نَهاكُما رَبُّكُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاَّ أَنْ تَكُونا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونا مِنَ الْخالِدين»[8](؛ و گفت: «پروردگارتان شما را از اين درخت منع نكرد، جز [براى‏] آنكه [مبادا] دو فرشته گرديد يا از [زمره‏] جاودانان شويد.)؛ آن چه از این آیه برداشت می‎شود این است که شیطان به حضرت آدم (ع) گفته است که از این درخت بخورید تا مَلَک یا جاویدان شوید. گویا [العیاذ بالله] خداوند بُخل دارد که شما جاودان و مَلَک شوید. در تعبیر دیگری خداوند به حضرت آدم خطاب کرده است: «فَقُلْنا يا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَكَ وَ لِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقی»[9](؛ آن‌گاه گفتيم: اي آدم به تحقیق اين شيطان با تو و همسرت دشمن است، مبادا شما را از بهشت بيرون آرد و از آن پس به شقاوت و بدبختي گرفتار شوي).

بنابراین، مقتضای کلمه «اهبطوا» این است که حضرت آدم (ع) و حوا (س) تنها نبوده‎اند بلکه ابلیس در کنار آنان بوده است و لذا بر اساس صیغه جمع به هبوط امر شده است. بنابراین، می‎توان گفت که شیطان دارای دو هبوط بوده است که اولین آن مربوط به جایی است که تکبّر ورزید و در مقابل آدم سجده نکرد که در این مورد هبوط او شأنی و منزلتی بوده است که در قرآن نیز آمده است: «فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فيها فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرين»[10](؛ فرمود: «از آن [مقام‏] نزول کن، تو را نرسد كه در آن [جايگاه‏] تكبّر نمايى. پس بيرون شو كه تو از خوارشدگانى).

برخی از مفسرین گفته‎اند بعد از اینکه شیطان در مرحله اول رانده شد، روزنه‎ای پیدا کرده است تا سراغ آدم (ع) و حوا (س) بیاید که نشان دهنده این است که ابلیس، یک منازعه همیشگی با حضرت آدم (ع) و ذریه او (ع) دارد لذا در قرآن نیز آمده است: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَني‏ آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ»[11](؛ اى فرزندان آدم، مگر با شما عهد نكرده بودم كه شيطان را مپرستيد، زيرا وى دشمن آشكار شماست؟).

احتمال دوم: اگرچه ضمیر در «اهبطوا» جمع است ولی در زبان عربی جمع از دو نفر به بالا شروع می‎شود. دلیلی که برخی مفسرین ارائه کرده‎اند این است که گفته‎اند شیطان یک بار دچار هبوط شده است و لذا زمانی که سراغ آدم و حوا آمده است تا آنان را اغوا کند، نمی‎توان گفت که برای مسکن دائمی آمده است لذا هبوط برای بار دوم نسبت به شیطان صدق نمی‎کند. 

بحث جلسه آینده: بقیه احتمالات ان شاء الله در جلسه آینده ذکر خواهد شد.

«والحمد لله رب العالمین»



[1]. «البقره: 36.

[2]. راغب اصفهانی، مفردات، ص 832.

[3]. «البقره»: 35.

[4]. «طه»: 123.

[5]. «الحجر»: 34-35.

[6]. «طه»: 123.

[7]. «طه»: 120.

[8]. «الاعراف»: 20.

[9]. «طه»: 117.

[10]. «الاعراف»: 13.

[11]. «یس»:60.

Please publish modules in offcanvas position.