فصلٌ فی أحکام التخلی95/11/03

درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: فصل فی‎الإستنجاء                                                                                 تاریخ: 3 بهمن 1395

موضوع جزئی: کیفیت تطهیر مخرج بول                                                            مصادف با: 23 ربیع‎الثانی 1438

سال تحصیلی: 96- 95                                                                                                جلسه: 50

                                                                                                 

    «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

فصل في الاستنجاء

«يجب غسل مخرج البول بالماء مرّتين و الأفضل ثلاث بما يسمّى غسلًا و لا يجزئ غير الماء و لا فرق بين الذكر و الأُنثى و الخنثى؛ كما لا فرق بين المخرج الطبيعي و غيره، معتاداً أو غير معتاد»[1].

به نظر مرحوم سید (ره)، واجب است که مخرج بول به وسیله آب دو بار شسته شود و بهتر این است که سه بار باشد، به نحوی که شستن نامیده شود و غیر آب [برای تطهیر مخرج بول] کفایت نمی‎کند و در این جهت، بین مذکر، مؤنث و خنثی فرقی نیست؛ همان‎طور [که در کیفیت تطهیر] بین مخرج طبیعی و غیر طبیعی تفاوتی نیست؛ چه بول از مخرج غیر طبیعی، عادی یا همیشگی شده باشد و چه بول از مخرج غیر طبیعی، اتفاقی، اضطراری، موقتی یا غیر عادی باشد. 

در جلسه گذشته، در رابطه با عدم تطهیر مخرج بول به غیر آب مطالبی بیان شد و نتیجه این شد که مخرج بول، فقط به وسیله آب قابل تطهیر است و به وسیله مسح با سنگ و امثال آن، پاک نمی‎شود؛ بر خلاف مخرج غائط که علاوه بر تطهیر آن به وسیله آب، به وسیله مسح با سنگ و امثال آن نیز قابل تطهیر است. 

سؤال: آیا تطهیر مخرج بول با یک بار شستن [به وسیله آب قلیل] حاصل می‎شود یا اینکه مجرای بول باید [با آب قلیل] دو بار شسته شود تا تطهیر حاصل شود؟

در رابطه با تطهیر مخرج بول [به وسیله آب قلیل] دو قول مطرح است:

قول اول، اینکه مخرج بول با یک بار شستن پاک می‎شود. عده‎ای، مثل صاحب جواهر (ره)، معتقدند که مخرج بول با یک بار شستن تطهیر می‎شود. صاحب جواهر (ره) بر این مطلب ادعای شهرت کرده است و همچنین، به روایاتی دال بر کافی بودن یک بار شستن مخرج بول، استناد کرده است.

قول دوم، اینکه مخرج بول با دو بار شستن پاک می‎شود و یک بار شستن کافی نیست. نظر مرحوم سید (ره) این است که مخرج بول به وسیله آب قلیل باید دو بار شسته شود [؛ بر خلاف مخرج غائط که بدون اعتبار تعدّد، با آب نیز پاک می‎شود].

عده‎ای دیگر، مثل مرحوم صدوق (ره)، محقق کرکی (ره) و شهیدین نیز  معتقدند که از روایات و نصوص استفاده می‎شود که مخرج بول با دو بار شستن پاک می‎شود و یک بار شستن کفایت نمی‎کند. نظر مختار نیز همین است، یعنی یک بار شستن برای تطهیر مخرج بول کافی نیست و روایات دال بر کفایت یک بار شستن مخرج بول، سنداً و دلالةً مخدوشند.

روایات دال بر کافی بودن یک بار شستن مخرج بول، برای حصول طهارت

روایت اول: عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ؛ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع): الْوُضُوءُ الَّذِي افْتَرَضَهُ اللَّهُ عَلَى الْعِبَادِ لِمَنْ جَاءَ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ بَالَ؛ قَالَ: «يَغْسِلُ ذَكَرَهُ وَ يُذْهِبُ الْغَائِطَ ثُمَّ يَتَوَضَّأُ مَرَّتَيْنِ مَرَّتَيْنِ»[2].

یونس بن یعقوب گفته است که به امام صادق (ع) گفتم که وضوئی را که خداوند متعال بر بندگان واجب کرده است، برای کسی که غائط یا بول از او دفع شده است [، به چه کیفیت است؟] آن حضرت (ع) فرمود که آلت تناسلیاش را می‎شوید و غائط را برطرف می‎کند، سپس دو بار دو بار وضو می‎گیرد [به استحباب دو بار شستن صورت و دست‎ها اشاره دارد].

تقریب استدلال به روایت مذکور

گفته شده است که روایت موثقه مذکور، در مقام بیان چیزی است که در استنجاء معتبر است، یعنی در روایت هم از وضوء و هم از استنجاء سؤال شده است و حضرت (ع) آنچه را که در رابطه با استنجاء معتبر است، مطرح کرده است و کلام حضرت (ره) در رابطه با بول که فرموده است: «یغسل ذَکَره»، اطلاق دارد و یک بار شستن را نیز شامل می‎شود و حضرت (ع) شستن را به دو بار مقید نکرده است و نفرموده است: «یغسل ذَکره مرتین»، تا گفته شود که دو بار شستن مخرج بول لازم است لذا روایت مذکور، در کافی بودن یک بار شستن ظهور دارد؛ به خصوص اینکه امام صادق (ع) در رابطه با وضو قید «مرتین» که حاکی از استحباب دو بار شستن است را مطرح کرده است. اگر دو بار شستن در رابطه با شستن مخرج بول نیز لازم بود، آن حضرت (ع) باید قید «مرتین» را در رابطه با بول نیز مطرح می‎کرد و از اینکه قیدی در کلام امام صادق (ع) در رابطه با تطهیر مخرج بول نیامده است، فهمیده می‎شود که یک بار شستن مخرج بول کافی است.

اشکالات بر استدلال مذکور

اولاً: به تناسب سؤالی که در روایت مذکور، مطرح شده است، امام صادق (ع) فقط در مقام بیان وضو بوده است و در مقام بیان استنجاء نبوده است. بنابراین، پاسخ حضرت (ع) متناسب با مورد سؤال بوده است و حضرت (ع) در صدد پاسخ دادن کیفیت تطهیر مخرج بول و غائط نبوده است و بحث از استنجاء ربطی به سؤال سائل نداشته است و مسألهای فرعی بوده است که حضرت (ع) تفضلاً آن را مطرح کرده است. به علاوه اینکه روایت مذکور، به اصلِ اشتراط استنجاء اشاره دارد، ولی به کیفیت استنجاء اشاره‎ای ندارد و در مقام بیان کیفیت استنجاء نیست.

ثانیاً: کلام امام صادق (ع) که در باب وضوء فرموده است: «مرتینِ مرتینِ»، در حقیقت ناظر به نفی کاری است که عامّه انجام می‎دهند چون آنها در باب وضو بیش از دو بار شستن را لازم می‎دانند، یعنی سه بار شستن را لازم می‎دانند که این یک نوع تشریع است و حرام است لذا امام (ع) با عبارت «مرتین مرتین»، در صدد نفی کار عامّه بوده است و طرح بحث استنجاء از جانب آن حضرت (ع) از باب تفضل بوده است، یعنی وقتی از آن حضرت (ع) در رابطه با وضو سؤال شده است، ایشان (ع) فرموده است که مثل اهل سنت وضو نگیرید و صورت و دست‎ها را دو بار بیشتر نشویید و بحث از استنجاء ربطی به سؤال سائل نداشته است و مسأله‎ای فرعی بوده است که آن حضرت (ع) تفضلاً اصل استنجاء را مطرح کرده است و کیفیت استنجاء را مطرح نکرده است.

ان قلت: درست است که سؤال سائل از وضو بوده است، ولی امام صادق (ع) علاوه بر بیان اصل وضو، در مقام بیان مقدمه وضو و آنچه در وضو معتبر است نیز بوده است لذا بحث از استنجاء یک بحث فرعی و تفضلی نبوده است، بلکه سؤال سائل امتداد دارد و فقط مربوط به وضو گرفتن نیست، بلکه مربوط به این است که کسی که بول یا غائط از او خارج شده است، چگونه وضو بگیرد؟ بنابراین، استنجاء که مقدمه وضو است نیز در سؤال آمده است لذا این‎گونه نیست که سؤال فقط به وضو مربوط باشد و استنجاء یک بحث فرعی باشد، بلکه سؤال علاوه بر وضو، استنجاء را نیز در برمی‎گیرد. بنابراین، چون بحث استنجاء نیز به عنوان یک بحث اصلی مطرح است، می‎توان به آن استناد کرد و گفته می‎شود که موثقه یونس بن یعقوب به اطلاقش یک بار شستن را نیز شامل می‎شود. بنابراین، یک بار شستن مخرج بول در حصول طهارت کافی است.

قلنا: بر فرض که پذیرفته شود که موثقه یونس بن یعقوب اطلاق دارد و به اطلاقش بر کافی بودن یک بار شستن مخرج بول برای حصول طهارت دلالت کند، لکن اطلاق این روایت به وسیله روایاتی که مشتمل بر قید «مرتین» است قید می‎خورد و مطلق بر مقید حمل می‎شود لذا نمی‎توان به اطلاق این روایت برای کافی بودن یک بار شستن مخرج بول برای حصول طهارت، استناد کرد.

روایت دوم: عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُورٍ وَ يُجْزِيكَ مِنَ الِاسْتِنْجَاءِ ثَلَاثَةُ أَحْجَارٍ بِذَلِكَ جَرَتِ السُّنَّةُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ أَمَّا الْبَوْلُ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ غَسْلِهِ»[3].

زراره در روایت صحیحه مذکور از امام باقر (ع) نقل کرده است که حضرت (ع) فرموده است که نماز بدون طهارت محقق نمی‎شود و استنجاء به وسیله سه قطعه سنگ برای حصول طهارت کفایت می‎کند و سنت رسول اکرم (ص) این‎گونه بوده است، اما [مخرج] بول حتماً باید شسته شود [تا طهارت حاصل شود].

گفته شده است که از این روایت دو چیز استفاده می‎شود؛ اول، اینکه مخرج بول حتماً باید شسته شود و فقط به وسیله آب پاک می‎شود، ولی مخرج غائط علاوه بر شستن با آب، به وسیله مسح سنگ نیز پاک می‎شود؛ دوم، اینکه عبارت «لَا بُدَّ مِنْ غَسْلِهِ»، اطلاق دارد و یک بار شستن را نیز شامل می‎شود. بنابراین، یک بار شستن مخرج بول برای حصول طهارت کافی است.

اشکالات بر استدلال به روایت دوم

اولاً: روایت مذکور، در مقام بیان کیفیت شستن مخرج بول که یک بار شستن کافی است یا کافی نیست، نمی‎باشد، بلکه این روایت فقط در مقام بیان فرق گذاشتن بین غائط و بول است، به این بیان که در تطهیر مخرج غائط علاوه بر شستن با آب، مسح به وسیله سنگ نیز موجب حصول طهارت می‎شود، ولی مخرج بول فقط به وسیله شستن با آب تطهیر می‎شود، همانند مثال معروف در باب سگ‎های معلّمه [که قرآن فرموده است: «... فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ...»[4]؛ پس، از آنچه اين حيوانات براى شما (صيد مى‌كنند و) نگاه مى‌دارند، بخوريد] که آن آیه شریفه فقط در مقام بیان این است که حیوانی که به وسیله سگ معلمه شکار می‎شود، به عنوان ذبح تلّقی می‎شود و خوردن گوشتش حلال است، ولی در مقام بیان عدم لزوم شستن موضعی از بدن حیوان که سگ معلمه آن را مسح کرده است، نیست و نمی‎توان با استناد به عبارت «فکلوا...»، گفت که آن موضعی که سگ مسح کرده است نیز پاک است و نیاز به شستن ندارد.

ثانیاً: بر فرض که پذیرفته شود که روایت مذکور، به قرینه اینکه مسح با سه سنگ در رابطه با تطهیر مخرج غائط مطرح شده است، ولی در رابطه با شستن مخرج بول، تحدیدی صورت نگرفته است، ظهور در این دارد که این روایت از جهت کیفیت شستن مخرج بول اطلاق دارد و یک بار شستن را نیز شامل می‎شود، لکن پاسخ این است که اطلاق این روایت به وسیله روایاتی که مشتمل بر قید «مرتین» است، قید میخورد و مطلق بر مقید حمل میشود لذا نمیتوان به اطلاق این روایت برای کافی بودن یک بار شستن مخرج بول برای حصول طهارت، استناد کرد.

روایت سوم: عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا انْقَطَعَتْ دِرَّةُ الْبَوْلِ فَصُبَّ الْمَاءَ»[5].

جمیل بن درّاج در روایت صحیحه مذکور، از امام صادق (ع) نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرموده است که زمانی که ریزش بول تمام شد، آب بریز.

گفته شده است که عبارت «فَصُبَّ الْمَاءَ»، اطلاق دارد و یک بار آب ریختن بر مخرج بول را نیز شامل می‎شود.

اشکالات بر استدلال به روایت سوم

اولاً: ظاهر روایت صحیحه جمیل بن درّاج در مقام بیان کیفیت شستن مخرج بول نیست، بلکه در مقام بیان این نکته است که استبراء واجب نیست و فقط می‎خواهد بگوید که وقتی ریزش بول قطع شد، مخرج بول با ریختن آب پاک می‎شود و استبراء واجب نیست.

ثانیاً: بر فرض که پذیرفته شود که روایت مذکور، از جهت کیفیت شستن مخرج بول اطلاق دارد و یک بار شستن را نیز شامل میشود، پاسخ این است که اطلاق این روایت به وسیله روایاتی که مشتمل بر قید «مرتین» است، قید میخورد و مطلق بر مقید حمل میشود لذا نمیتوان به اطلاق این روایت برای کافی بودن یک بار شستن مخرج بول برای حصول طهارت، استناد کرد.

«والحمدلله رب العالمین»



[1]. سید محمدکاظم، طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ص172.

[2]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب احکام الخلوة، باب9، ص316، ح5.

[3]. همان، باب9، ص315، ح1.

[4]. «المائدة»:4.

[5]. همان، باب31، ص349، ح1.

Please publish modules in offcanvas position.