فصلٌ فی مستحبات التخلّی و مکروهاته96/01/26

درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: فصلٌ فی مستحبات التخلّی و مکروهاته                                                     تاریخ: 26 فروردین 1396

موضوع جزئی: مکروهات تخلّی                                                                        مصادف با: 17 رجب 1438

سال تحصیلی: 96- 95                                                                                                     جلسه: 74

                                                                                                

     «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

دهم: «و في الحمّام»؛ بول کردن در حمام مکروه است.

آنچه به ذهن می‎آید، این است که کراهت تخلّی در حمام، فقط حمام‎های عصر صدور روایات را شامل می‎شود؛ هرچند کلمه حمام اطلاق دارد و حمام‎های کنونی را نیز شامل می‎شود.

دلیل حکم مذکور، روایات ذیلند:

روایت اول: قَالَ النَّبِيُّ (ص): «عِشْرُونَ خَصْلَةً تُورِثُ الْفَقْرَ أَوَّلُهَا الْقِيَامُ مِنَ الْفِرَاشِ لِلْبَوْلِ عُرْيَاناً» إِلَى أَنْ قَالَ: «وَ غَسْلُ الْأَعْضَاءِ فِي مَوْضِعِ الِاسْتِنْجَاءِ» وَ فِي خَبَرٍ آخَرَ «وَ الْبَوْلُ فِي الْحَمَّامِ‌»[1].

روایت دوم: عَنْ ثَوْرِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَبِيهِ سَعِيدِ بْنِ عِلَاقَةَ؛ قَالَ: سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْنَ‎أَبِي‏طَالِبٍ (ع) يَقُولُ: «تَرْكُ نَسْجِ الْعَنْكَبُوتِ فِي الْبَيْتِ يُورِثُ الْفَقْرَ وَ الْبَوْلُ فِي الْحَمَّامِ يُورِث الْفَقْرَ...»[2].

روایت سوم: «وَ لَا يَبُولَنَّ فِي مَاءٍ جَارٍ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَأَصَابَهُ شَيْ‏ءٌ فَلَا يَلُومَنَ‏ إِلَّا نَفْسَه»[3].

یازدهم: «و على الأرض الصلبة»؛ همچنین، بول کردن در زمین سخت مکروه است.

دلیل حکم مذکور، روایت ذیل است:

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَشَدَّ النَّاسِ تَوَقِّياً عَنِ الْبَوْلِ كَانَ إِذَا أَرَادَ الْبَوْلَ يَعْمِدُ إِلَى مَكَانٍ مُرْتَفِعٍ مِنَ الْأَرْضِ أَوْ إِلَى مَكَانٍ مِنَ الْأَمْكِنَةِ يَكُونُ فِيهِ التُّرَابُ الْكَثِيرُ كَرَاهِيَةَ أَنْ يَنْضِحَ عَلَيْهِ الْبَوْلُ»[4].

امام صادق (ع) در روایت مذکور، فرموده است که پیامبر (ص) زمانی که می‎خواست بول کند، به مکانی مرتفع می‎رفت یا به جایی می‎رفت که خاک زیاد در آنجا بود زیرا حضرت (ص) از این کراهت داشت که بول به او اصابت کند.

دوازدهم: «و في ثقوب الحشرات»؛ همچنین، بول کردن در لانه حشرات کراهت دارد.

دلیل حکم مذکور، روایت ذیل است:

عن النّبيّ (ص): «لا يبولَنّ احدكم في جُحرٍ».[5]

 

سیزدهم: «و في الماء، خصوصاً الراكد و خصوصاً في الليل»؛ همچنین، بول کردن در آب، خصوصاً در آب راکد و خصوصاً در شب، مکروه است.

مستند حکم مذکور، روایات ذیلند:

روایت اول: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «مَنْ تَخَلَّى عَلَى قَبْرٍ أَوْ بَالَ قَائِماً أَوْ بَالَ فِي مَاءٍ قَائِمٍ... فَأَصَابَهُ شَيْ‌ءٌ مِنَ الشَّيْطَانِ لَمْ يَدَعْهُ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ»[6].

روایت دوم: عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي‎عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «لَا تَشْرَبْ وَ أَنْتَ قَائِمٌ وَ لَا تَطُفْ بِقَبْرٍ وَ لَا تَبُلْ فِي مَاءٍ نَقِيعٍ فَإِنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَأَصَابَهُ شَيْ‌ءٌ فَلَا يَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ...»[7].

روایت سوم: عَنْ حَكَمٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي حَدِيثٍ؛ قَالَ: قُلْتُ لَهُ يَبُولُ الرَّجُلُ فِي الْمَاءِ، قَالَ: «نَعَمْ وَ لَكِنْ يُتَخَوَّفُ عَلَيْهِ مِنَ الشَّيْطَانِ»[8].

روایت چهارم: عَنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «لَا بَأْسَ بِأَنْ يَبُولَ الرَّجُلُ فِي الْمَاءِ الْجَارِي وَ كُرِهَ أَنْ يَبُولَ فِي الْمَاءِ الرَّاكِدِ»[9].

روایت مذکور، بر کراهت بول کردن در آب راکد دلالت دارد.

سؤال: با اینکه در روایات دیگر، بول کردن در آب جاری نیز مکروه دانسته شده است، چرا در روایت مذکور، فقط بول کردن در آب راکد مکروه دانسته شده است و بول کردن در آب جاری جایز دانسته شده است؟

پاسخ: گفته‎اند که کراهت دو گونه است؛ کراهت شدیدة و کراهت خفیفة که کراهت بول کردن در آب جاری در مقایسه با بول کردن در آب راکد، خفیفه است و کراهت بول کردن در آب راکد شدیدتر است.

روایت پنجم: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ؛ قَالَ: وَ قَدْ رُوِيَ: «أَنَّ الْبَوْلَ فِي الْمَاءِ الرَّاكِدِ يُورِثُ النِّسْيَانَ»[10].

روایت ششم: عَنْ مِسْمَعٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع): «إِنَّهُ نَهَى أَنْ يَبُولَ الرَّجُلُ فِي الْمَاءِ الْجَارِي إِلَّا مِنْ ضَرُورَةٍ» وَ قَالَ: «إِنَّ لِلْمَاءِ أَهْلًا»[11].

 

آیت الله خویی (ره) در علت کراهت بول کردن در آب خصوصاً در شب گفته است: «علل ذلك بأن الماء للجن بالليل و أنه مسكنهم فلا يُبال فيه و لا يَغتسل لئلا تُصيبه آفةٌ من جهتهم كذا حكي عن العلامة (ره) و الشهيد (ره) و غيرهما»[12].

چهاردهم: «و التطميح بالبول أي البول في الهواء»؛ همچنین، بول را در هوا پاشاندن، کراهت دارد.

دلیل حکم مذکور، روایات ذیلند:

روایت اول: عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «نَهَى النَّبِيُّ (ص) أَنْ يُطَمِّحَ الرَّجُلُ بِبَوْلِهِ مِنَ السَّطْحِ وَ مِنَ الشَّيْ‌ءِ الْمُرْتَفِعِ فِي الْهَوَاءِ»[13].

در بعضی از کلمات از واژه «لایجوز» استفاده شده است که گمان می‎رود که منظور این باشد که بول کردن به هوا حرام است.

روایت دوم: قَالَ: «وَ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَنْ يُطَمِّحَ الرَّجُلُ بِبَوْلِهِ فِي الْهَوَاءِ مِنَ السَّطْحِ أَوْ مِنَ الشَّيْ‌ءِ الْمُرْتَفِعِ[14]».

پانزدهم: «و الأكل و الشرب حال التخلّي، بل في بيت الخلاء مطلقاً»؛ همچنین، خوردن و آشامیدن در حال تخلّی کراهت دارد، بلکه أکل و شرب در بیت الخلاء مطلقا مکروه است [؛ چه در حال تخلّی و چه در غیر حال تخلی باشد].

در رابطه با کراهت أکل در حال تخلّی روایت وارد شده است، ولی در رابطه با شرب روایت وارد نشده است، لکن حکم أکل به شرب نیز سرایت داده شده است و گفته‎اند که بعید است که «أکل» حکمی داشته باشد و آن حکم «شرب» را شامل نشود.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ: دَخَلَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ (ع) الْخَلَاءَ، فَوَجَدَ لُقْمَةَ خُبْزٍ فِي الْقَذَرِ فَأَخَذَهَا وَ غَسَلَهَا وَ دَفَعَهَا إِلَى مَمْلُوكٍ مَعَهُ فَقَالَ: تَكُونُ مَعَكَ لآِكُلَهَا إِذَا خَرَجْتُ فَلَمَّا خَرَجَ (ع) قَالَ: لِلْمَمْلُوكِ أَيْنَ اللُّقْمَةُ؟ فَقَالَ: أَكَلْتُهَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ، فَقَالَ (ع): «إِنَّهَا مَا اسْتَقَرَّتْ فِي جَوْفِ أَحَدٍ إِلَّا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ فَاذْهَبْ فَأَنْتَ حُرٌّ فَإِنِّي أَكْرَهُ أَنْ أَسْتَخْدِمَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ»[15].

مرجوحیت أکل در حال تخلّی از عبارت «تَكُونُ مَعَكَ لآِكُلَهَا إِذَا خَرَجْتُ»، استفاده می‎شود.

شانزدهم: «و الاستنجاء باليمين و باليسار إذا كان عليه خاتم فيه اسم اللّه»؛ همچنین، استنجاء مخرج بول و غائط با دست راست مکروه است و همچنین، استنجاء با دست چپ در صورتی که شخص انگشتری به دست داشته باشد که نام خداوند بر آن باشد، مکروه است.

مستند کراهت استنجاء با دست راست، روایات ذیلند:

روایت اول: عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «الِاسْتِنْجَاءُ بِالْيَمِينِ مِنَ الْجَفَاءِ»[16]؛ امام صادق (ع) فرموده است که استنجاء با دست راست، جفاست.

روایت دوم: عَنْ يُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَنْ يَسْتَنْجِيَ الرَّجُلُ بِيَمِينِهِ»[17].

دلیل کراهت استنجاء با دست چپ، در صورتی که انگشتری که اسم خدا بر آن است، در دست باشد:

روایت اول: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع): «مَنْ نَقَشَ عَلَى خَاتَمِهِ اسْمَ اللَّهِ فَلْيُحَوِّلْهُ عَنِ الْيَدِ الَّتِي يَسْتَنْجِي بِهَا فِي الْمُتَوَضَّإِ»[18].

امام علی (ع) در این روایت فرموده است که کسی که نام خدا را بر انگشترش منقوش کرده است، اگر می‎خواهد استنجاء کند، آن را از دستش خارج کند.

روایت دوم: عَنْ أَبِي الْقَاسِمِ يَعْنِي مُعَاوِيَةَ بْنَ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ يُرِيدُ الْخَلَاءَ وَ عَلَيْهِ خَاتَمٌ فِيهِ اسْمُ اللَّهِ تَعَالَى؛ فَقَالَ: «مَا أُحِبُّ ذَلِكَ»؛ قَالَ: فَيَكُونُ اسْمُ مُحَمَّدٍ (ص)؛ قَالَ: «لَا بَأْسَ»[19].

هفدهم: «و طول المكث في بيت الخلاء»؛ همچنین، مکث طولانی در دستشویی مکروه است.

دلیل حکم مذکور، روایت ذیل است:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ؛ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع): «طُولُ الْجُلُوسِ عَلَى الْخَلَاءِ يُورِثُ الْبَاسُورَ»[20].

هجدهم: «و التخلّي على قبور المؤمنين إذا لم يكن هتكاً و إلّا كان حراماً»؛ همچنین، تخلّی کردن بر روی قبور مؤمنین مکروه است؛ البته در صورتی که موجب هتک حرمت نباشد و گرنه حرام است.

دلیل حکم مذکور، روایات ذیلند:

روایت اول: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «مَنْ تَخَلَّى عَلَى قَبْرٍ أَوْ بَالَ قَائِماً.... فَأَصَابَهُ شَيْ‌ءٌ مِنَ الشَّيْطَانِ لَمْ يَدَعْهُ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ...»[21].

روایت دوم: عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى (ع)؛ قَالَ: «ثَلَاثَةٌ يُتَخَوَّفُ مِنْهَا الْجُنُونُ؛ التَّغَوُّطُ بَيْنَ الْقُبُورِ وَ الْمَشْيُ فِي خُفٍّ وَاحِدٍ وَ الرَّجُلُ يَنَامُ وَحْدَهُ»[22].

دو روایت مذکور، به قبور مؤمنین مقید نشده‎اند لذا معلوم می‎شود که تخلّی بر قبور مطلقا مکروه است چون با کرامت انسان سازگاری ندارد.  

نوزدهم: «و استصحاب الدرهم البيض، بل مطلقاً إذا كان عليه اسم اللّه أو محترم آخر إلّا أن يكون مستوراً»؛ همچنین، به همراه داشتن درهم سفید، بلکه مطلق درهم‎ها اگر اسم خدا یا اسم محترم دیگری بر آن نقش بسته باشد، در هنگام تخلّی مکروه است مگر اینکه آن نام، پوشیده باشد.

دلیل حکم مذکور، روایت ذیل است:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْخَزَّازِ عَنْ غِيَاثٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ (ع)؛ أَنَّهُ كَرِهَ أَنْ يَدْخُلَ الْخَلَاءَ وَ مَعَهُ دِرْهَمٌ أَبْيَضُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَصْرُوراً[23].

«مصروراً» به معنای پوشاندن است.

روایت مذکور، کراهت به همراه داشتن مطلق درهم سفید در هنگام تخلّی را ثابت می‎کند؛ هرچند که اسم خداوند متعال بر آن درهم نباشد مگر اینکه گفته شود که درهم سفید در عصر صدور روایات با منقوش بودن نام خدا ملازم بوده است.

بیستم: «و الكلام في غير الضرورة إلّا بذكر اللّه أو آية الكرسي أو حكاية الأذان أو تسميت العاطس»؛ همچنین، سخن گفتن در غیر ضرورت در هنگام تخلّی، مکروه است مگر اینکه ذکر خدا باشد یا آیةالکرسی را بخواند یا همراه مؤذن،اذان بگوید  یا اینکه شخصی عطسه کند و متخلّی برای او دعا کند؛ مثلاً بگوید: «یرحمک الله».

دلیل کراهت سخن گفت در هنگام تخلّی و در غیر ضرورت، روایات ذیلند:

روایت اول: عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا (ع)؛ أَنَّهُ قَالَ: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَنْ يُجِيبَ الرَّجُلُ آخَرَ وَ هُوَ عَلَى الْغَائِطِ أَوْ يُكَلِّمَهُ حَتَّى يَفْرُغَ»[24].

روایت دوم: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ؛ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع): «لَا تَتَكَلَّمْ عَلَى الْخَلَاءِ فَإِنَّهُ مَنْ تَكَلَّمَ عَلَى الْخَلَاءِ لَمْ تُقْضَ لَهُ حَاجَةٌ»[25].

دلیل عدم کراهت ذکر گفتن در هنگام تخلّی، روایات ذیلند:

روایت اول: عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: "مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ الَّتِي لَمْ تُغَيَّرْ أَنَّ مُوسَى سَأَلَ رَبَّهُ فَقَالَ: إِلَهِي إِنَّهُ يَأْتِي عَلَيَّ مَجَالِسُ أُعِزُّكَ وَ أُجِلُّكَ أَنْ أَذْكُرَكَ فِيهَا؛ فَقَالَ: «يَا مُوسَى إِنَّ ذِكْرِي حَسَنٌ عَلَى كُلِّ حَالٍ»"[26].

روایت دوم: عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «لَا بَأْسَ بِذِكْرِ اللَّهِ وَ أَنْتَ تَبُولُ، فَإِنَّ ذِكْرَ اللَّهِ حَسَنٌ عَلَى كُلِّ حَالٍ فَلَا تَسْأَمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ»[27].

دلیل عدم کراهت خواندن آیةالکرسی در هنگام تخلّی، روایت ذیل است:

عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ التَّسْبِيحِ فِي الْمَخْرَجِ وَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ؛ قَالَ: «لَمْ يُرَخَّصْ فِي الْكَنِيفِ فِي أَكْثَرَ مِنْ آيَةِ الْكُرْسِيِّ وَ يَحْمَدُ اللَّهَ وَ آيَةٍ»[28].

دلیل عدم کراهت حکایتِ اذان [تکرار اذان همراه مؤذن]، روایت ذیل است:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ أَنَّهُ قَالَ: «لَهُ يَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ لَا تَدَعَنَّ ذِكْرَ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ لَوْ سَمِعْتَ الْمُنَادِيَ يُنَادِي بِالْأَذَانِ وَ أَنْتَ عَلَى الْخَلَاءِ فَاذْكُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قُلْ كَمَا يَقُولُ الْمُؤَذِّنُ»[29].

دلیل عدم کراهت تسمیت العطاس در هنگام تخلّی، روایت ذیل است:

عَنْ مَسْعَ‍دَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ (ع)؛ قَالَ: «كَانَ أَبِي يَقُولُ إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ وَ هُوَ عَلَى خَلَاءٍ فَلْيَحْمَدِ اللَّهَ فِي نَفْسِهِ»[30].

البته این روایت بر مدعا که تسمیت العاطس باشد، دلالت ندارد، بلکه بر استحباب حمد گفتن در هنگام عطسه کردن در دستشویی دلالت دارد لذا با توجه به اینکه ظاهر «تسمیت العاطس»، دعا برای غیر است، از این روایت نمی‎توان برای عدم کراهت تسمیت العاطس در هنگام تخلّی استفاده کرد مگر اینکه گفته شود که تسمیت العاطس نیز از باب مطلق ذکر اشکال ندارد.

«والحمدلله رب العالمین»



[1]. محدث نوری، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج1، کتاب الطهارة، ابواب احکام الخلوة، باب29، ص284، ح7.

[2]. شیخ صدوق، الخصال، ج2، ص504.

[3] . همان، ص613.

[4]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب احکام الخلوة، باب22، ص338، ح2.

[5]. کنز العمال، ج9، ص355.

[6]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب احکام الخلوة، باب16، ص329، ح1.

[7]. همان، باب24، ص342، ح6.

[8]. همان، ص341، ح2.

[9]. همان، ابواب الماء المطلق، باب5، ص143، ح1.

[10]. همان، ابواب احکام الخلوة، باب24، ص341، ح4.  

[11]. همان، ح3.

[12].  سيد ابو القاسم، موسوى ‌خويى، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، ج1، کتاب الطهارة، ص463.

[13]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب احکام الخلوة، باب33، ص352، ح1.   

[14]. همان، ح4.

[15]. همان، باب39، ص361، ح1.  

[16]. همان، باب12، ص321، ح2.

[17]. همان، ح1.

[18]. همان، باب17، ص330، ح2.

[19]. همان، ص332، ح6.

[20]. همان، باب20، ص336، ح2.

[21]. همان، باب16، ص329، ح1.

[22]. همان، ح2.

[23]. همان، باب17، ص332، ح7.

[24]. همان، باب6، ص309، ح1.

[25]. همان، ص310، ح2.

[26]. همان، باب7، ص310، ح1.

[27]. همان، ح2.

[28]. همان، ص312، ح7.

[29]. همان، باب8، ص314، ح1.

[30]. همان، باب6، ص313، ج9.

Please publish modules in offcanvas position.