فقه

                                                                                                   

  «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «أمّا الغايات للوضوء الواجب، فيجب للصلاة الواجبة أداءً أو قضاءً عن النفس أو عن الغير، و لأجزائها المنسيّة، بل و سجدتي السهو على الأحوط و يجب أيضاً للطواف الواجب و هو ما كان جزءاً للحجّ أو العمرة و إن كانا مندوبين، فالطواف المستحبّ ما لم يكن جزءاً من أحدهما لا يجب الوضوء له. نعم، هو شرط في صحة صلاته»[1].

مرحوم سید (ره) در عبارت مذکور، به غایات وضوی واجب اشاره کرده است و فرموده است که وضو برای نمازهای واجب، ادا باشد یا قضا باشد و قضای نماز خودش باشد یا قضای نماز دیگری، واجب می‎شود، همچنین، وضو برای به جا آوردن اجزاء فراموش شده از نماز واجب می‎شود، بلکه بنا بر احتیاط [واجب] وضو برای به جا آوردن دو سجده سهو نیز واجب می‎شود، همچنین، وضو برای طواف واجب می‎شود و طواف، چیزی است که جزء حج یا عمره است؛ هرچند که حج و عمره مستحب باشند، پس وضو برای طواف مستحب که جزء حج یا عمره نیست، واجب نیست، بله در حج یا عمره مستحب، وضو شرط برای صحت نماز طواف است [چون شرط صحت نماز این است که شخص طهارت داشته باشد].

دلیل وجوب وضو، برای نمازهای واجب

دلیل اول: کتاب خدا

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ...»[2]؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! هنگامى كه به نماز مى‌ايستيد، صورت و دستها را تا آرنج بشوييد!

«فاغسلوا وجوهکم...»، بر وجوب وضو و طهارت، برای نماز دلالت دارد.

دلیل دوم: روایات

روایت اول: عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُورٍ»[3].

زراره در این روایت صحیحه از امام باقر (ع) نقل کرده است که حضرت (ع) فرموده است که نماز بدون طهارت، محقق نمی‎شود.

روایت دوم: عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ أَنَّهُ قَالَ: «لَا تُعَادُ الصَّلَاةُ إِلَّا مِنْ خَمْسَةٍ الطَّهُورِ وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ»[4].

در این روایت صحیحه نیز امام باقر (ع) فرموده است که یکی از چیزهایی که باعث اعاده نماز می‎شود، طهور است، یعنی اگر شخص، بدون وضو نماز بخواند، باید نمازش را دوباره و با وضو بخواند.

روایت سوم: عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ فِي حَدِيثٍ؛ «... وَ إِذَا كَانَ جُنُباً أَوْ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ أَعَادَ الصَّلَوَاتِ الْمَكْتُوبَاتِ اللَّوَاتِي  فَاتَتْهُ»[5].

در این روایت صحیحه نیز آمده است که اگر شخص جنب باشد یا وضو نداشته باشد باید نمازهای واجبی که از او فوت شده را اعاده کند و این حاکی از این است که وضو، برای نماز واجب است.

دلیل وجوب وضو، برای به جا آوردن اجزای فراموش شده از نماز، این است که اجزای فراموش شده از نماز، همان اجزای نمازند؛ با این تفاوت که بعد از نماز اتیان می‎شود لذا همان‎طور که وضو، برای اصل نماز واجب است، برای اجزای نماز که فراموش شده است و بعد از نماز اتیان می‎شود نیز واجب است.

دلیل اینکه مرحوم سید (ره) لزوم وضو برای انجام دو سجده سهو را به صورت فتوا مطرح نکرده است، بلکه به صورت احتیاط وجوبی مطرح کرده است این است که دو سجده سهو از اجزاء نماز محسوب نمی‎شوند، بلکه به خاطر سخن بی‎جا، کلام بی‎جا و امثال آن که در نماز از شخص صادر شده است، شارع مقدس گفته است که شخص بعد از نماز دو سجده سهور به جا آورد لذا این دو سجده جزء نماز نیستند، بلکه خارج از نمازند و به همین خاطر طهارت لازم ندارند. اما اینکه مرحوم سید (ره) فرموده است که احتیاط واجب این است که شخص برای به جا آوردن دو سجده سهو نیز وضو داشته باشد از این باب است که احتیاط، علی کل حال، حسن است و الا اگر به اطلاقات ادله [که نسبت به آنچه در سجده سهو معتبر است در مقام بیان بوده‎اند،] رجوع کنیم، می‎بینیم که متعرض بحث طهارت در رابطه با دو سجده سهو نشده‎اند لذا می‎توان در رابطه با لزوم طهارت برای دو سجده سهو با تمسک به اصالة البرائة، به عدم لزوم طهارت حکم کرد، لکن از باب اینکه احتیاط در هر حال نیکو است، مرحوم سید (ره) قائل به احتیاط شده است.

همچنین، مرحوم سید (ره) فرموده است که وضو، برای طواف واجب که جزء حج یا عمره باشد، واجب است؛ هرچند که آن حج یا عمره، مستحب باشند. روایات ذیل بر وجوب وضو برای طواف واجب، دلالت دارند:

روایت اول: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَحَدَهُمَا (ع) عَنْ رَجُلٍ طَافَ طَوَافَ الْفَرِيضَةِ وَ هُوَ عَلَى غَيْرِ طَهُورٍ؛ قَالَ: «يَتَوَضَّأُ وَ يُعِيدُ طَوَافَهُ وَ إِنْ كَانَ تَطَوُّعاً تَوَضَّأَ وَ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ»[6].

محمد بن مسلم در این روایت صحیحه از امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) درباره شخصی که طواف واجب را بدون طهارت انجام داده است، سؤال کرد، حضرت (ع) فرمود که وضو می‎گیرد و طوافش را اعاده می‎کند.

روایت دوم: عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ أَبِي الْحَسَنِ (ع)؛ قَالَ: ...وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ طَافَ ثُمَّ ذَكَرَ أَنَّهُ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ؛ قَالَ: «يَقْطَعُ طَوَافَهُ وَ لَا يَعْتَدُّ بِهِ»[7].

علی بن جعفر در این روایت صحیحه از برادرش موسی بن جعفر (ع) درباره شخصی که طواف می‎کند، پس یادش می‎آید که وضو ندارد، سؤال کرد که تکلیفش چیست؟ حضرت (ع) فرمود که طوافش را قطع می‎کند و به آن اعتناء نمی‎کند.

همان‎طور که عرض شد در وجوب وضو برای طواف واجب، بین طواف حج و عمره فرقی نیست؛ چه واجب باشند و چه مستحب باشند؛ هرچند که ظاهراً در خصوص وجوب وضو برای حج و عمره مستحب، دلیل وجود ندارد اما چون اجماع قائم شده است که اگر کسی حج و عمره را شروع کرد، واجب است که آن را تمام کند [«وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ...»[8]] و این برای اثبات وجوب وضو، برای طواف حج و عمره مستحب کافی است زیرا طوافی که جزء حج یا عمره محسوب می‎شود، واجب است؛ هرچند که حج و عمره مستحب باشند چون کسی که حج و عمره را شروع کند واجب است که آن را تمام کند لذا وجوب، از ابتدا تا انتهای اجزاء حج و عمره را شامل می‎شود و طواف نیز از اجزایی است که وجوب شامل آن می‎شود، در نتیجه، وضو برای طواف حج و عمره مستحبی نیز واجب است.

اما اگر طواف، مستحب باشد و جزء حج یا عمره نباشد، وضوی واجب نیاز ندارد، اما برای نمازِ طواف واجب است که شخص وضو بگیرد.

سؤال: آیا تعبیر «الطوافُ بالبیت صلاةٌ» که در روایات آمده است [روى ابن عباس عن النبي صلى الله عليه و آله انه قال: «الطواف بالبيت صلاة»[9]]، همان طوافی است که جزء حج و عمره است یا مطلق است و طوافی را که جزء حج و عمره نباشد نیز شامل می‎شود؟

پاسخ: ظاهر این است که منظور از طوافی که به منزله نماز است، همان طوافی است که جزء حج و عمره است.

دلیل عدم وجوب وضو، برای طواف مستحبی که جزء حج یا عمره نیست، روایاتی است که در این زمینه وارد شده‎اند:

روایت اول: عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ أَنَّهُ قَالَ: «لَا بَأْسَ أَنْ يَطُوفَ الرَّجُلُ النَّافِلَةَ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ ثُمَّ يَتَوَضَّأَ وَ يُصَلِّيَ فَإِنْ طَافَ مُتَعَمِّداً عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ فَلْيَتَوَضَّأْ وَ لْيُصَلِّ وَ مَنْ طَافَ تَطَوُّعاً وَ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ فَلْيُعِدِ الرَّكْعَتَيْنِ وَ لَا يُعِدِ الطَّوَافَ»[10].

عبید بن زرارة از امام صادق (ع) نقل کرده است که حضرت (ع) فرمود که اشکال ندارد که شخص؛ در حالی که وضو ندارد طواف مستحبی انجام دهد، سپس وضو بگیرد و نماز [طواف] را بخواند، پس اگر عمداً؛ بدون وضو طواف کرد، باید وضو بگیرد و نماز [طواف] را بخواند و کسی که طواف مستحبی انجام داد و بدون نماز دو رکعت نماز [طواف] را خواند باید دو رکعتی نمازی را که بدون وضو خوانده است، اعاده کند، ولی لازم نیست که طواف را اعاده کند.

روایت دوم: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَحَدَهُمَا (ع) عَنْ رَجُلٍ طَافَ طَوَافَ الْفَرِيضَةِ وَ هُوَ عَلَى غَيْرِ طَهُورٍ؛ قَالَ: «يَتَوَضَّأُ وَ يُعِيدُ طَوَافَهُ وَ إِنْ كَانَ تَطَوُّعاً تَوَضَّأَ وَ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ»[11].

محمد بن مسلم در این روایت صحیحه از امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) درباره شخصی که بدون وضو، طواف واجب را انجام داده است، سؤال کرده است، حضرت (ع) فرموده است که وضو می‎گیرد و طوافش را اعاده می‎کند، اما اگر طوافش مستحب باشد، وضو می‎گیرد و دو رکعت نماز طواف را می‎خواند.

این روایت بر این دلالت دارد که در طواف مستحبی، فقط برای خواندن نماز طواف، وضو لازم است و خود طواف مستحبی، وضو لازم ندارد.

بنابراین، روایات مطلقه‎ای که بر اعتبار وضو در طواف، مطلقا [؛ چه طواف واجب و چه طواف مستحب] دلالت دارند، به روایاتی که گفته‎اند که اگر طواف، مستحب باشد و جزء حج یا عمره نباشد، وضو لازم ندارد، تقیید می‎خورند.

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «و يجب أيضاً بالنذر و العهد و اليمين»[12].

به نظر مرحوم سید (ره)، یکی دیگر از غایات وضو، نذر، عهد و یمین [قسم] است که در این سه مورد نیز وضو واجب می‎شود.

دلیل وجوب وضو، برای نذر، عهد و قسم، ادله‎ای است که بر وجوب وفاء به نذر، عهد و قسم دلالت دارند.

اشکال

مرحوم سید (ره) سابقاً فرموده بود: «أو ليس له غاية، كالوضوء الواجب بالنذر‌»[13]؛ به این معنی که وضویی که به واسطه نذر واجب شده است، غایت ندارد، ولی بعداً در عبارت «و يجب أيضاً بالنذر...» گفته است که یکی از مواردی که از غایات وضو محسوب می‎شود، وضویی است که به واسطه نذر واجب شده است و این دو کلام با هم سازگار نیست.        

 «والحمدلله رب العالمین»