فقه

                                                                                                  

   «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

فصل في الوضوءات المستحبّة‌

مسأله 486: «الوضوء المستحبّ أقسام: أحدها: ما يستحبّ في حال الحدث الأصغر، فيفيد الطهارة منه. الثاني: ما يستحبّ في حال الطهارة منه، كالوضوء التجديدي. الثالث: ما هو مستحبّ في حال الحدث الأكبر و هو لا يفيد طهارة و إنّما هو لرفع الكراهة أو لحدوث كمال في الفعل الذي يأتي به، كوضوء الجنب للنوم و وضوء الحائض للذكر في مصلّاها»[1].

مرحوم سید (ره) نوشته است که وضوی مستحب چند قسم است:

اول: وضویی که در حال حدث اصغر مستحب است در نتیجه، از حدث اصغر طهارت پیدا می‎شود.

دوم: وضویی که در حال طهارت از حدث اصغر مستحب است، مثل وضویی که تجدید می‎شود [؛ مثلاً شخص با اینکه وضو دارد برای نماز خواندن دوباره وضو می‎گیرد].

سوم: وضویی که در حال حدث اکبر مستحب است که این وضو مفید طهارت نیست، بلکه رافع کراهت است [، مثلاً شخص جنب وقتی وضو بگیرد، کراهت غذا خوردن از او رفع می‎شود] یا اینکه وضو باعث کمال در فعلی می‎شود که انجام می‎دهد، مثل وضو گرفتن جنب برای خواب و وضوی حائض برای ذکر گفتن در مصلایش.

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «أمّا القسم الأوّل فلأُمور:

الأوّل: الصلوات المندوبة و هو شرط في صحّتها أيضاً.

الثاني: الطواف المندوب و هو ما لا يكون جزءاً من حجّ أو عمرة و لو مندوبين و ليس شرطاً في صحّته. نعم، هو شرط في صحّة صلاته.

الثالث: التهيّؤ للصلاة في أوّل وقتها أو أوّل زمان إمكانها إذا لم يمكن إتيانها في أوّل الوقت و يعتبر أن يكون قريباً من الوقت أو زمان الإمكان بحيث يصدق عليه التهيّؤ.

الرابع: دخول المساجد.

الخامس: دخول المشاهد المشرفة.

السادس: مناسك الحجّ ممّا عدا الصلاة و الطواف.

السابع: صلاة الأموات.

الثامن: زيارة أهل القبور.

التاسع: قراءة القرآن أو كَتبه أو لمس حواشيه أو حمله.

العاشر: الدعاء و طلب الحاجة من اللّه تعالى.

الحادي عشر: زيارة الأئمّة (عليهم السّلام) و لو من بعيد.

الثاني عشر: سجدة الشكر أو التلاوة.

الثالث عشر: الأذان و الإِقامة، و الأظهر شرطيّته في الإِقامة.

الرابع عشر: دخول الزوج على الزوجة ليلة الزفاف بالنسبة إلى كلّ منهما.

الخامس عشر: ورود المسافر على أهله، فيستحبّ قبله.

السادس عشر: النوم.

السابع عشر: مقاربة الحامل.

الثامن عشر: جلوس القاضي في مجلس القضاء.

التاسع عشر: الكون على الطهارة.

العشرون: مسّ كتابة القرآن في صورة عدم وجوبه و هو شرط في جوازه كما مرّ و قد عرفت أنّ الأقوى استحبابه نفسيّاً أيضاً»[2].

به نظر مرحوم سید (ره) وضوی قسم اول (وضویی که در حال حدث اصغر مستحب است) به خاطر اموری مستحب است که در ذیل به آنها اشاره می‎شود:

الأوّل: الصلوات المندوبة و هو شرط في صحّتها أيضاً.

اولین مورد از مواردی که وضو در حال حدث اصغر مستحب است، وضو گرفتن برای نمازهای مستحبی است. البته وضو برای نمازهای مستحبی، شرط صحب نماز نیز می‎باشد.

دلیل بر استحباب وضو برای نمازهای مستحبی، ضرورت دین است، بنابراین، یکی از ضروریات دین است که وضو گرفتن برای نمازهای مستحبی، مستحب است. همچنین، روایات دال بر اینکه طهارت شرط صحت نماز است، مطلقند و نماز مستحب را نیز شامل می‎شوند که روایت ذیل از جمله آن روایات است:

عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا دَخَلَ الْوَقْتُ وَجَبَ الطَّهُورُ وَ الصَّلَاةُ وَ لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُورٍ»[3].

روایت مذکور، بر این دلالت دارد که وضو شرط صحت نماز است و فرقی نمی‎کند که نماز واجب باشد یا نماز مستحب باشد، البته اگر نماز، واجب باشد، وضوی برای آن نماز نیز واجب، ولی اگر نماز، مستحب باشد، وضوی برای آن نماز نیز مستحب خواهد بود.

سؤال: منظور از استحباب وضو نسبت به نمازهای مستحبی چیست؟

پاسخ: منظور از استحباب این نیست که شخص در نمازهای مستحبی تمکن از ترک وضو داشته باشد و بتواند نماز مستحبی را بدون وضو بخواند و شارع نسبت به ترک وضو برای نمازهای مستحبی راضی باشد [، مثل استحباب وضو برای خواندن قرآن که شخص می‎تواند بدون وضو نیز قرآن بخواند]، بلکه منظور از استحباب وضو برای نمازهای مستحبی این است که شخص وضو را به خاطر ترک آنچه وضو به آن مشروط است ترک کند، یعنی اگر شخص نماز مستحبی را ترک کرد، می‎تواند وضویی را که به خاطر آن نماز، مستحب بوده است نیز ترک کند و منظور این نیست که شخص می‎تواند وضو را ترک کند و نماز مستحبی را بدون وضو بخواند.  

الثاني: الطواف المندوب و هو ما لا يكون جزءاً من حجّ أو عمرة و لو مندوبين و ليس شرطاً في صحّته. نعم، هو شرط في صحّة صلاته.

دومین مورد از مواردی که وضو در حال حدث اصغر مستحب است، وضو گرفتن برای طوافِ مستحب است. طواف مستحب، طوافی است که جزء حج یا عمره نیست؛ هرچند که حج و عمره، مستحب باشند [چون اگر طواف جزء حج و عمره باشد، وضو برای این طواف واجب است چون نماز جزء طواف است و در اتیان نماز، وضو داشتن لازم است] و وضو شرط صحت طواف نیست. بله، وضو شرط برای صحت نماز طواف است.

دلیل حکم مذکور این است که طواف مستحبی مشتمل بر نماز است و نماز نیز مشروط به طهارت است لذا مستحب است که شخص برای طواف مستحبی وضو بگیرد و این به خاطر این است که طواف، مشتمل بر نماز است و گرنه خود طواف مستحبی نیاز به وضو ندارد و فقط در طواف واجب، وضو داشتن واجب است و وجوب وضو به خاطر نماز طواف نیست، بلکه وضو به خاطر خود طواف واجب، واجب است چون «الطواف بالبیت، صلاةٌ».

صاحب جواهر (ره) به مطلب مذکور، تصریح کرده است و گفته شده است که این مطلب مورد وفاق علما است و در مفتاح الکرامة نیز به این مطلب تصریح شده است و دلیل آن نیز روایاتی است که در این زمینه وارد شده‎اند که روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «لَا بَأْسَ أَنْ يُقْضَى الْمَنَاسِكُ كُلُّهَا عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ إِلَّا الطَّوَافُ فَإِنَّ فِيهِ صَلَاةً وَ الْوُضُوءُ أَفْضَلُ»[4].

معاویة بن عمار از امام صادق  نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرمود که مشکلی نیست که همه مناسک بدون وضو انجام شوند مگر طواف که چون نماز دارد، شخص باید وضو بگیرد؛ هرچند که أفضل این است که بقیه مناسک نیز با وضو انجام شوند.

روایت دوم: عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) أَنَّهُ سُئِلَ أَ يَنْسُكُ الْمَنَاسِكَ وَ هُوَ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ؟ فَقَالَ: «نَعَمْ إِلَّا الطَّوَافَ بِالْبَيْتِ فَإِنَّ فِيهِ صَلَاةً» وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) مِثْلَهُ.[5]   

روایت مذکور، نیز بر این مطلب دلالت دارد که طواف مستحبی مشروط به وضو نیست، بلکه به خاطر نماز، مشروط به وضو است.

البته همان‎طور که قبلاً نیز اشاره شد، وضو در طواف واجب شرط است و به خاطر خود طواف واجب، وضو لازم است، بر خلاف طواف مستحب که وضو به خاطر نماز طواف لازم است و خود طواف مستحب مشروط به وضو نیست.

روایت سوم: عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ أَنَّهُ قَالَ: «لَا بَأْسَ أَنْ يَطُوفَ الرَّجُلُ النَّافِلَةَ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ ثُمَّ يَتَوَضَّأَ وَ يُصَلِّيَ فَإِنْ طَافَ مُتَعَمِّداً عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ فَلْيَتَوَضَّأْ وَ لْيُصَلِّ وَ مَنْ طَافَ تَطَوُّعاً وَ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ فَلْيُعِدِ الرَّكْعَتَيْنِ وَ لَا يُعِدِ الطَّوَافَ»[6].

روایت مذکور نیز مؤید این است که طواف مستحبی مشروط به وضو نیست، بلکه وضو به خاطر نماز طواف واجب می‎شود.

الثالث: التهيّؤ للصلاة في أوّل وقتها أو أوّل زمان إمكانها إذا لم يمكن إتيانها في أوّل الوقت و يعتبر أن يكون قريباً من الوقت أو زمان الإمكان بحيث يصدق عليه التهيّؤ.

سومین مورد از مواردی که وضو در حال حدث اصغر مستحب است، وضو به منظور آماده شدن برای نماز اول وقت یا نماز در اولین زمانی که امکانش باشد، در صورتی که خواندن نماز در اول وقت ممکن نباشد. معتبر است که وضو، نزدیک وقت نماز یا نزدیک زمان امکان نماز خواندن، گرفته شود به گونه‎ای که آماده شدن برای نماز بر آن صدق کند.

عده‎ای از فقها، مثل علامه (ره) و شهید اول (ره) نظر مرحوم سید (ره) را پذیرفته‎اند.

آیت الله خویی (ره) در دلیل مشروعیت وضوی تهیوئی [وضو به قصد آماده شدن برای نماز اول وقت] فرموده است که در اینجا دو مبنا مطرح است؛ اول اینکه وضو، استحباب نفسی دارد [نظر مختار] و دوم اینکه وضو، استحباب نفسی ندارد. اگر مبنا این شد که وضو، استحباب نفسی ندارد، بلکه با قصد غایتی از غایات، مثل کون علی الطهارة [بودن بر طهارت]، مستحب می‎شود در این صورت وضویی که شخص قبل از وقت گرفته است صحیح است، همان‎طور که اگر وضو استحباب نفسی داشته باشد، وضوی قبل از وقت، صحیح است. پس طبق هر دو مبنا وضویی که شخص قبل از وقت گرفته است، صحیح است؛ هرچند در کنار استحباب نفسی وضو یا بودن بر طهارت، داعی و انگیزه دیگری که آماده شدن برای نماز اول وقت است، وجود داشته باشد.

اما اگر کسی قائل به استحباب نفسی وضو نباشد و همچنین، از باب کون علی الطهارة [بودن بر طهارت] نیز وضو نگرفته است، بلکه صرفاً به خاطر نماز اول وقت، وضو گرفته است در این صورت، باید ببینیم که چه دلیلی بر مشروعیت چنین وضویی [وضوی تهیوئی] وجود دارد؟

بحث جلسه آینده: إن‎شاءالله ادله مشروعیت وضوی تهیوئی [وضو به قصد آماده شدن برای نماز اول وقت]، در جلسه آینده ذکر و بررسی خواهند شد.

«والحمدلله رب العالمین»