فقه

                                                                                                   

  «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

الرابع: «غسل اليدين قبل الاغتراف مرّة في حدث النوم و البول و مرّتين في الغائط»[1].

به نظر مرحوم سید (ره) چهارمین مورد از مستحبات وضو، شستن دست‎ها [تا مچ دست] قبل از داخل کردن آنها در ظرف آب [؛ به منظور وضو گرفتن،] است که در حدث خواب و بول، یک بار شستن دست‎ها مستحب است و در حدث غائط، دو بار شستن مستحب است.

دلیل حکم مذکور

اولاً: مشهور بین فقها این است که مستحب است که انسان قبل از وضو دست‎هایش را بشوید.

صاحب جواهر (ره) فرموده است: «لا أجد فيه خلافا»[2].

ثانیاً: روایاتی در این رابطه وارد شده‎اند که روایت ذیل از ان جمله‎اند:

روایت اول: حسنه حلبی

عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْوُضُوءِ؛ كَمْ يُفْرِغُ الرَّجُلُ عَلَى يَدِهِ الْيُمْنَى قَبْلَ أَنْ يُدْخِلَهَا فِي الْإِنَاءِ؟ قَالَ: «وَاحِدَةٌ مِنْ حَدَثِ الْبَوْلِ وَ اثْنَتَانِ مِنْ حَدَثِ الْغَائِطِ وَ ثَلَاثٌ مِنَ الْجَنَابَةِ»[3].

روایت دوم: مرسله صدوق

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ [شیخ صدوق]؛ قَالَ: قَالَ الصَّادِقُ (ع): «اغْسِلْ يَدَكَ مِنَ الْبَوْلِ مَرَّةً وَ مِنَ الْغَائِطِ مَرَّتَيْنِ وَ مِنَ الْجَنَابَةِ ثَلَاثاً»[4].

روایت سوم: مرسله صدوق

قَالَ [محمد بن علی بن الحسین]: وَ قَالَ (ع): «اغْسِلْ يَدَكَ مِنَ النَّوْمِ مَرَّةً»[5].

روایت چهارم: روایت حریز

عَنْ حَرِيزٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «يَغْسِلُ الرَّجُلُ يَدَهُ مِنَ النَّوْمِ مَرَّةً وَ مِنَ الْغَائِطِ وَ الْبَوْلِ مَرَّتَيْنِ وَ مِنَ الْجَنَابَةِ ثَلَاثاً»[6].

سؤال: چرا در روایت مذکور، بر خلاف روایات قبلی، امام (ع) فرموده است که اگر شخص محدث به بول باشد و بخواهد وضو بگیرد، قبل از وضو، دستش را دو بار بشوید؟

پاسخ: ظاهر این است که چون شستن دستها در حدث از غائط دو بار است، زمانی که بول نیز همراه غائط بود و حدث از بول و غائط با هم باشد، از باب تداخل، به شستن دو بار دست‎ها حکم می‎شود. کما اینکه مرتکز نزد متشرعه نیز این است که اگر بول و غائط با هم باشند، حد بالاتر که دو بار شستن دست‎ها قبل از وضوست لحاظ می‎شود لذا حتی اگر نوم و بول و غائط کنار هم قرار بگیرند، حد اعلی که دو بار شستن است در نظر گرفته می‎شود.

نکته: در استحباب یک بار شستن دست‎ها در حدث از نوم و بول و دو بار شستن دست‎ها در حدث از غائط، تفاوتی بین آب قلیل و آب کثیر نیست و عدم تفاوت بین آب قلیل و آب کثیر از اطلاق روایات استفاده می‎شود لذا اگر شخص بخواهد وضو بگیرد و محدث به خواب یا بول باشد، مستحب است که [چه با آب قلیل و چه با آب کثیر]  یک بار دست‎هایش را بشوید و اگر محدث به غائط باشد مستحب است که [چه با آب قلیل و چه با آب کثیر] دو بار دست‎هایش را بشوید.

الخامس: «المضمضة و الاستنشاق، كلّ منهما ثلاث مرّات بثلاث أكفّ، و يكفي الكفّ الواحدة أيضاً لكلّ من الثلاث»[7].  

به نظر مرحوم سید (ره)، پنجمین مورد از مستحبات وضو، مضمضه و استنشاق است که هر یک از این دو سه مرتبه به وسیله سه کف دست آب است و یک کف آب نیز برای سه بار مضمضه و سه بار استنشاق کفایت می‎کند.

دلیل حکم مذکور

اولاً: ظاهراً در استحباب مضمضه و استنشاق قبل از وضو، بین متقدمین و متأخرین خلافی وجود ندارد، یعنی همه بالاتفاق معتقند که مضمضه و استنشاق قبل از وضو مستحب است و حتی بعضی گفته‎اند که ممکن است که مضمضه و استنشاق استحباب نفسی داشته باشند، یعنی با صرف نظر از وضو، مستحب باشند که در این صورت، مضمضه و استنشاق قبل از وضو، استحباب مؤکّد خواهد داشت. روایت ذیل نیز مؤید استحباب نفسی مضمضه و استنشاق است:

فِي الْخِصَالِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيٍّ (ع) فِي حَدِيثِ الْأَرْبَعِمِائَةِ؛ قَالَ: «وَ الْمَضْمَضَةُ وَ الِاسْتِنْشَاقُ سُنَّةٌ وَ طَهُورٌ لِلْفَمِ وَ الْأَنْفِ...»[8].

ثانیاً: روایات زیادی دال بر استحباب مضمضه و استنشاق وارد شده‎اند که روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْهُمَا، فَقَالَ: «هُمَا مِنَ الْوُضُوءِ فَإِنْ نَسِيتَهُمَا فَلَا تُعِدْ»[9].

«هما من الوضوء» به قرینه روایات دیگری که وجود دارند، بر این دلالت دارند که مضمضمه و استنشاق از آداب وضویند و از اجزاء واجب وضو نیستند.

روایت دوم: عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «الْمَضْمَضَةُ وَ الِاسْتِنْشَاقُ لَيْسَا مِنَ الْوُضُوءِ»[10].     

منظور از روایت مذکور، این است که مضمضمه و استنشاق از اجزاء وجوبی وضو نیستند لذا این روایت با روایت اول که امام صادق (ع) فرموده بود: «هما من الوضوء»، منافات ندارد، چون منظور این است که مضمضه و استنشاق از آداب وضویند و از اجزاء واجب وضو نیستند.

روایت سوم: عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ الْهَمْدَانِيِّ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (ع) فِي عَهْدِهِ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ لَمَّا وَلَّاهُ مِصْرَ، إِلَى أَنْ قَالَ: «وَ انْظُرْ إِلَى الْوُضُوءِ فَإِنَّهُ مِنْ تَمَامِ الصَّلَاةِ تَمَضْمَضْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ اسْتَنْشِقْ ثَلَاثاً...»[11].

امیرالمؤمنین امام علی (ع) در روایت مذکور به محمد بن ابی بکر فرموده است که به وضویت نگاه کن [، یعنی با دقت وضو بگیر]، همانا وضو باعث کمال نماز و تمامیت نماز است، سه بار مضمضمه کن و سه بار نیز استنشاق کن...

نکته: مشهور این است که مضمضه و استنشاق بر وضو مقدم باشد، اما تقدّم مضمضه بر استنشاق، تقدّم مندوب بر مندوب است، یعنی با اینکه مضمضمه و استنشاق قبل از وضو مستحب است، مستحب است که مضمضه بر استنشاق مقدم گردد.

سؤال: آیا در مضمضه و استنشاق، قصد قربت شرط است؟

پاسخ: اطلاق روایات، حاکی از این است که در مضمضه و استنشاق، قصد قربت لازم نیست، ولی روشن است که اگر انسان این دو را به قصد قربت انجام دهد، بهتر است.

همچنین، افضل این است که مضمضه و قصد قربت با دست راست انجام شود، یعنی شخص، آب را در کف دست راست بریزد و سپس، مضمضه و استنشاق کند. دلیل این مطلب روایت ذیل است:

عَوَالِي اللآَّلِي عَنْ فَخْرِ الْمُحَقِّقِينَ؛ قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ (ص): «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّيَامُنَ فِي كُلِّ شَيْ‌ءٍ»[12]‌.

رسول اکرم (ص) در روایت مذکور، فرموده است که خداوند متعال دوست می‎دارد که انسان هر چیزی را با دست راست انجام بدهد.

نکته: نفس مضمضمه، موضوعیت دارد و طریقیت ندارد، یعنی مضمضه کردن به خاطر تمیز کردن دهان و دندان‎ها نیست لذا اگر شخص دهان خود را شسته باشد و مسواک زده باشد، باز هم مضمضه کردن مستحب است.

السادس: "التسمية عند وضع اليد في الماء أو صبّه على اليد و أقلّها «بسم اللّه» و الأفضل «بسم اللّه الرحمن الرحيم» و أفضل منهما «بسم اللّه و باللّه اللّهمّ اجعلني من التوّابين و اجعلني من المتطهِّرين»"[13].

به نظر مرحوم سید (ره)، ششمین مورد از مستحبات وضو، «تسمیه» هنگام گذاشتن دست در آب یا ریختن آب بر دست است و کمترین آن، این است که بگوید: «بسم الله» و أفضل این است که بگوید: «بسم الله الرحمن الرحیم» و أفضل از این دو این است که بگوید: «بسم اللّه و باللّه اللّهمّ اجعلني من التوّابين و اجعلني من المتطهِّرين».

دلیل حکم مذکور

اولاً: استحباب تسمیه هنگام وضو گرفتن، مورد اتفاق همه علماست و اجماعی است.

ثانیاً: روایاتی در این زمینه وارد شده‎اند که روایت ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنِ الْعِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «مَنْ ذَكَرَ اسْمَ اللَّهِ عَلَى وُضُوئِهِ فَكَأَنَّمَا اغْتَسَلَ»[14].

روایت دوم: قَالَ [محمد بن علی بن الحسین (شیخ صدوق)]: وَ رُوِيَ: «أَنَّ مَنْ تَوَضَّأَ فَذَكَرَ اسْمَ اللَّهِ طَهُرَ جَمِيعُ جَسَدِهِ وَ كَانَ الْوُضُوءُ إِلَى الْوُضُوءِ كَفَّارَةً لِمَا بَيْنَهُمَا مِنَ الذُّنُوبِ وَ مَنْ لَمْ يُسَمِّ لَمْ يَطْهُرْ مِنْ جَسَدِهِ إِلَّا مَا أَصَابَهُ الْمَاءُ»[15].

روایت سوم: عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا تَوَضَّأَ أَحَدُكُمْ وَ لَمْ يُسَمِّ كَانَ لِلشَّيْطَانِ فِي وُضُوئِهِ شِرْكٌ...»[16].

دلیل گفتن «تسمیه» هنگام دخول دست در آب یا هنگام ریختن آب بر دست باشد، روایات ذیلند:

روایت اول: فِي الْخِصَالِ بِإِسْنَادِهِ الْآتِي عَنْ عَلِيٍّ (ع) فِي حَدِيثِ الْأَرْبَعِمِائَةِ؛ قَالَ: «لَا يَتَوَضَّأُ الرَّجُلُ حَتَّى يُسَمِّيَ يَقُولُ قَبْلَ أَنْ يَمَسَّ الْمَاءَ: بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنَ التَّوَّابِينَ وَ اجْعَلْنِي مِنَ الْمُتَطَهِّرِينَ...»[17].

روایت دوم: عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا وَضَعْتَ يَدَكَ فِي الْمَاءِ فَقُلْ: بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنَ التَّوَّابِينَ وَ اجْعَلْنِي مِنَ الْمُتَطَهِّرِينَ فَإِذَا فَرَغْتَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»[18].

دلیل اینکه حداقل «تسمیه»، گفتن «بسم الله» است، اطلاقات ادله است که در آنها لفظ «تسمیه» به کار رفته است و «تسمیه» با گفتن «بسم الله» نیز صادق است و حتی با گفتن لفظ «الله» نیز صادق است، البته این در صورتی است که گفته نشود که «تسمیه» به گفتن «بسم الله» یا «بسم الله الرحمن الرحیم» انصراف دارد.

دلیل أفضلیت گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم»، روایاتی است که در این زمینه وارد شده‎اند که روایت ذیل از ان جمله است:

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ [عَنِ الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: "إِنَّ رَجُلًا تَوَضَّأَ وَ صَلَّى، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «أَعِدْ وُضُوءَكَ وَ صَلَاتَكَ»، فَفَعَلَ فَتَوَضَّأَ وَ صَلَّى، فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ (ص): «أَعِدْ وُضُوءَكَ وَ صَلَاتَكَ»، فَفَعَلَ فَتَوَضَّأَ وَ صَلَّى، فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ (ص): «أَعِدْ وُضُوءَكَ وَ صَلَاتَكَ»، فَأَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (ع) فَشَكَا ذَلِكَ إِلَيْهِ، فَقَالَ لَهُ: «هَلْ سَمَّيْتَ حَيْثُ تَوَضَّأْتَ»، قَالَ: لَا، قَالَ: «سَمِّ عَلَى وُضُوئِكَ»، فَسَمَّى وَ تَوَضَّأَ وَ صَلَّى فَأَتَى النَّبِيَّ (ص) فَلَمْ يَأْمُرْهُ أَنْ يُعِيدَ"[19].

در روایت مذکور از امام صادق (ع) نقل شده است که شخصی نزد رسول اکرم (ص) وضو گرفت و نماز خواند، آن حضرت (ص) فرمود که وضو و نمازت را اعاده کن، دوباره وضو گرفت و نماز خواند، آن حضرت (ص) فرمود که وضو و نمازت را اعاده کن، برای مرتبه سوم وضو گرفت و نماز خواند، باز هم آن حضرت (ص) فرمود که وضو و نمازت را اعاده کن، پس نزد امیرالمؤمنین امام علی (ع) رفت و به آن حضرت (ع) شکایت کرد، آن حضرت (ع) فرمود که زمانی که وضو گرفتی، «بسم الله» گفتی؟ آن شخص گفت که نه، آن حضرت (ع) فرمود که زمانی که وضو می‎گیری «بسم الله» بگو. پس آن شخص «بسم الله» گفت و وضو گرفت و نماز خواند، پس نزد پیامبر (ص) رفت، پس آن حضرت (ص) او را به اعاده کردن وضو و نماز امر نکرد.

«الحمدلله رب العالمین»