فقه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

خلاصه جلسه گذشته

 

بحث در مسأله 570  بود. سخن در این بود که در مواردی که غایات متعدده با هم اجتماع می‏کنند آیا امر، متعدد است یا واحد است؟ آیا مأمورٌبه متعدد است یا متعدد نیست؟ عرض شد که بین امر و مأمورٌبه تلازم وجود دارد لذا اگر امر واحد باشد مأمورٌبه نیز واحد است و اگر امر متعدد باشد مأمورٌبه نیز متعدد خواهد بود و اینکه گاهی برای چند غایت یک وضو گرفته می‏شود از باب تداخل است و گرنه متعددند.

 

مرحوم سید (ره) در تعدد امر اشکال نکرده است و فقط اشکال را متوجه تعدد مأمورٌبه دانسته است، لکن همان‏طور که عرض شد وجهی برای این کلام مرحوم سید (ره) وجود ندارد زیرا بین امر و مأمورٌبه تلازم است و لذا هر گاه امر واحد باشد مأمورٌبه نیز واحد خواهد بود و هر گاه امر متعدد باشد مأمورٌبه نیز متعدد خواهد بود.

 

مسأله مذکور بر آنچه که بین بزرگان از اصولیین و فقها معروف است، مبتنی است و آن، اینکه اگر مقدمه به امر غیری متصف شد، همان‏طور که تعدد مأمورٌبه یا وحدت آن مبتنی به امر غیری است و امر غیری به مقدمه موصله اختصاص دارد، یعنی اگر مقدمه، موصله باشد، پای امر غیری وسط می‏آید و در این صورت حِصص متعدد می‏شوند که هر حصه متعلق به یک غایت است، مثل اینکه وضوی موصل به نماز فریضه غیر از وضوی موصل به نماز نافله است.

 

مرحوم سید (ره) در ادامه مسأله 570  کلامی را از علما نقل کرده است و نوشته است که در فرض تعدد مأمورٌبه باید یکی از غایات تعیین شود وگرنه باطل است، یعنی متوضی در ابتدا باید یکی از غایات وضو را معین کند، هرچند که شخص می‏تواند با وضویی که می‏گیرد سایر غایات را نیز انجام بدهد، لکن به نظر می‏رسد که چنین چیزی لازم نیست، یعنی اگر مأمورٌبه نیز متعدد باشد لازم نیست که زمانی که شخص وضو می‏گیرد حتماً یکی از غایات را در نظر بگیرد زیرا عبادیت وضو نشأت گرفته از امر غیری نیست تا فقط یک غایت را قصد کند، بلکه عبادیت وضو ناشی از امر نفسی است که به وضو تعلق گرفته است بنابراین، اگر شخص به قصد امر نفسی وضو بگیرد در این صورت وضویی که گرفته است قطعاً صحیح و مقرِّب خواهد بود و قصد غایات متعدد مشکلی ایجاد نمی‏کند و لازم نیست که شخص حتماً قصد امر غیری بکند و این غیر از خودِ عبادات نفسی است که اگر قصد نشوند باطل می‏شوند، مثل اینکه نماز فریضه یومیه یا نماز قضا یک عبادت نفسی است که اگر شخص نماز بخواند و نیت نکند که چه نمازی می‏خواند، نماز یومیه می‏خواند یا نماز قضا می‏خواند؟ در این صورت نمازی که خوانده است، صحیح نیست یا اگر شخص بعد از طلوع فجر دو رکعت نماز بخواند و نیت نکند که نمازی را که خوانده است نماز نافله است یا نماز صبح است، نمازی که خوانده است، صحیح نیست بر خلاف وضو که به عنوان یک عبادت نفسی به طور صحیح واقع می‏شود و غایاتی را شخص با آن وضو انجام می‏دهد، صحیحند.

 

مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده بود که اگر وضو امری غیری شد لازم است که حتماً غایتی در نظر گرفته شود، لکن وضو امری نفسی است و عبادیت آن ناشی از امر نفسی است لذا قصد غایات دیگر مشکلی ایجاد نمی‏کند، ولی بعداً ایشان پا را فراتر نهاده است و فرموده است که حتی اگر گفته شود که عبادیت وضو از امر غیری نشأت می‏گیرد و از امر نفسی ناشی نشده است باز هم تعیین مأمورٌبه در صورت اجتماع غایات متعدده لازم نیست، یعنی لازم نیست که قصد شود که وضویی که گرفته می‏شود برای چه غایتی است زیرا دلیلی بر اعتبار تعیین مأمورٌبه خاص وجود ندارد و تنها در مواردی لازم است که مأمورٌبه تعیین شود که اگر تعیین نشود مشکل درست شود، مثل اینکه بعد از طلوع فجر شخص دو رکعت نماز بخواند که اگر قصد نکند و معین نکند که چه نمازی است مشکل پیش می‏آید زیرا معلوم نیست که آن دو رکعتی را که خوانده است نماز نافله بوده است یا نماز صبح بوده است، ولی در مثل فرض مورد بحث لازم نیست که مأمورٌبه خاص تعیین شود چون واجبِ فی‏نفسه متعیّن است و نیازی به تعیین ندارد زیرا وضویی که شخص می‏گیرد به منظور انجام عملی است و بعد از اینکه و وضو می‏گیرد یکی از غایات را انجام می‏دهد و با انجام یکی از غایات خود به خود معلوم می‏شود که وضو برای آن غایت بوده است و لازم نیست که شخص از اول به قصد غایت خاصی وضو بگیرد، هرچند که شخص هنگامی که وضو می‏گیرد نیت نکرده است که به چه قصدی وضو می‏گیرد ولی در علم خداوند متعال آن وضو نشانه دارد و به یک قصدی صادر شده است.

 

پس، مرحوم آیت الله خویی (ره) از لزوم تعیین غایت خاص در هنگام تعدد غایات دو پاسخ داده است و فرموده است که اولاً لازم نیست که شخص هنگامی که وضو می‏گیرد غایت خاصی را قصد کند زیرا وضو عبادت نفسی است و در عبادت نفسی خود وضو موضوعیت دارد و عبادیت وضو ناشی از امر غیری نیست و ثانیاً بر فرض که وضو امر غیری باشد و عبادیت آن ناشی از امر غیری باشد باز هم دلیلی بر اعتبار تعیین یکی از غایات وجود ندارد، بلکه به صرف اینکه شخص وضو را انجام بدهد و بعد یکی از غایات تحقق پیدا کند، تعیّن غایت حاصل می‏شود و نیازی به تعیّن در هنگام وضو گرفتن، نیست و در علم خداوند از اول معلوم است که شخص به چه قصدی وضو می‏گیرد، هرچند که شخص هنگام وضو گرفتن غایت خاصی را نیت نکرده باشد.

 

 مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «و بعضهم إلى أنه يتعدد بالنذر و لا يتعدد بغيره»[1].

 

مرحوم سید (ره) نوشته است که بعضی از علما قائل به این شده‏اند که مأمورٌبه به واسطه نذر متعدد می‏شود ولی به غیر نذر متعدد نمی‏شود [، یعنی اگر شخص نذر کرده باشد که برای قرائت قرآن یک وضو بگیرد و برای زیارت مشاهد مشرفه یک وضو بگیرد و برای مس قرآن یک وضو بگیرد، در این صورت مأمورٌبه متعدد می‏شود، ولی اگر نذری در کار نباشد مأمورٌبه واحد است].

 

در رابطه با مطلب مذکور عرض می‏شود که اساساً نذر، خارج از محل کلام است زیرا تعدد و وحدت وضو در باب نذر تابع قصد ناذر است، بنابراین، موارد نذر استثناء از غیر موارد نذر نیست، بلکه نذر دارای یک خصوصیت خاصی است که اقتضای تعدد را دارد نه اینکه نذر از غیر آن استثناء شده باشد، پس خاصیت نذر این است که به همان مقدار که قصد ناذر متعدد باشد، مأمورٌبه نیز متعدد می‏شود.

 

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «و في النذر أيضا لا مطلقا بل في بعض الصور مثلا إذا نذر أن يتوضأ لقراءة‌ القرآن و نذر أيضا أن يتوضأ لدخول المسجد فحينئذ يتعدد و لا يغني أحدهما عن الآخر فإذا لم ينو شيئا منهما لم يقع امتثال أحدهما و لا أداؤه و إن نوى أحدهما المعين حصل امتثاله و أداؤه و لا يكفي عن الآخر و على أي حال وضوؤه صحيح بمعنى أنه موجب لرفع الحدث و إذا نذر أن يقرأ القرآن متوضئا و نذر أيضا أن يدخل المسجد متوضئا فلا يتعدد حينئذ و يجزي وضوء واحد عنهما...»^[2].

 

مرحوم سید (ره) نوشته است که در نذر نیز مأمورٌبه به طور مطلق متعدد نمی‏شود، بلکه در بعضی از صور نذر، مأمورٌبه متعدد می‏شود، مثلاً اگر نذر کرده باشد که برای خواندن قرآن وضو بگیرد و نذر کرده باشد که برای دخول در مسجد وضو بگیرد، پس در این هنگام مأمورٌبه متعدد می‏شود و قصد یکی از این دو شخص را از قصد دیگری بی‏نیاز نمی‏کند، پس اگر هیچ کدام از قرائت قرآن و دخول در مسجد را نیت نکرد، امتثال و اداء برای هیچ‏یک از آن دو واقع نخواهد شد، یعنی وضویش صحیح نخواهد بود و اگر یکی از آن [قرائت قرآن یا دخول در مسجد] را به طور معین نیت کرد، امتثال و اداء نسبت به همان مورد حاصل خواهد شد و از آن مورد دیگر کفایت نخواهد کرد و به هر حال وضویش صحیح خواهد بود، به این معنا که رافع حدث خواهد بود و اگر نذر کرد که در حالی که وضو دارد قرآن را قرائت کند و همچنین، نذر کرد که در حالی که وضو دارد داخل مسجد شود، پس در این صورت مأمورٌبه متعدد نخواهد شد و وضوی واحد از هر دو مورد کفایت خواهد کرد زیرا فرض این است که طهارت با یک وضو حاصل شده است و در هر دو صورت [هم قرائت قرآن و هم دخول در مسجد] با یک وضو طهارت حاصل شده و عنوان متوضّأ بودن محقق است.

 

«الحمدلله رب العالمین»