تفسیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ادامه تفسیر آیه83: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»[1]؛ و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و به مردم نيك بگوييد که نماز را برپا داريد و زكات بدهيد، سپس (با اينكه پيمان بسته بوديد) همه شما جز عده كمى سرپيچى كرديد و (از وفاى به پيمان خود) روى‌گردان شديد.

 

بحث در امر خداوند به نیکو سخن گفتن با مردم بود. در متون روایی از معصومین (ع) نقل شده است که فرموده‏اند که انسان آن قدر استطاعت مالی ندارد که بتواند همه مردم را با مال و ثروت راضی و خوشنود کند. در کلمات اهل بیت (ع) آمده است که شما نمی‏توانید با مال، مردم را راضی کنید، اما با سخن نیکو و مهربانی می‏توانید رضایت خاطر مردم را جلب کنید. پس اگر امکان گشاده دستی را ندارید، حداقل گشاده‏رو باشید و با چهره متبسّم و شادمان با دیگران برخورد کنید، حتی برای به بار نشستن و قبول شدن احسان مالی نیز باید نیکو سخن گفت و گشاده‏رو برخورد کرد وگرنه برطرف کردن نیاز مالی به تنهایی کفایت نمی‏کند و نمی‏تواند احسان باشد و احسان زمانی معنا پیدا می‏کند که اگر شخص پول دارد به دیگران کمک کند، لکن این کمک کردن، با روی گشاده و مهربانی باشد و اگر پول ندارد، لاأقل از طریق نیکو سخن گفتن و مهربانیِ در گفتار، احسان کند، پس صرف کمک مالی، بدون مهربانی و گشاده‏رویی، احسان محسوب نمی‏شود و حتی در موردی که انسان امکان پاسخگویی به نیاز حاجت‏مندان را ندارد باید با محبت و مهربانی و خوشرویی برخورد کند و حق ندارد که با درشتی و قهر، نیازمندان را از خود براند.

 

خداوند متعال فرموده است: «وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلاَ تَنْهَرْ»[2]؛ و سؤال كننده را از خود مران.  

 

امام باقر (ع) فرموده است: «كَانَ فِيمَا نَاجَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُوسَى (ع) قَالَ: "يَا مُوسَى‏ أَكْرِمِ‏ السَّائِلَ‏ بِبَذْلٍ‏ يَسِيرٍ أَوْ بِرَدٍّ جَمِيلٍ لِأَنَّهُ يَأْتِيكَ مَنْ لَيْسَ بِإِنْسٍ وَ لَا جَانٍّ مَلَائِكَةٌ مِنْ مَلَائِكَةِ الرَّحْمَنِ يَبْلُونَك فِيمَا خَوَّلْتُكَ وَ يَسْأَلُونَكَ عَمَّا نَوَّلْتُكَ فَانْظُرْ كَيْفَ أَنْتَ صَانِعٌ يَا ابْنَ عِمْرَانَ"»^[3]؛ در زمانی که حضرت موسی (ع) با خداوند متعال مناجات می‏کرد، خداوند متعال فرمود که ای موسی سائل و فقیر را به بذل و بخشش اندک راضی کن و اگر نداری، به رد کردن زیبا او را اکرام کن زیرا کسانی که نه انسانند و نه جنّند، بلکه از ملائکه خداوند رحمان می‏باشند [نزد تو می‏آیند] تا تو را در چیزی که به تو بخشیده‏ام، بیازمایند و از چیزی که به تو عطا کرده‏ام سؤال و درخواست کنند، پس ای پسر عمران به دقت بنگر که چگونه عمل می‏کنی.

 

از روایت مذکور، فهمیده می‏شود که انسان در هیچ حالی نباید سائل را رد کند، بلکه اگر از مال دنیا چیزی نزدش هست، سائل را کمک کند و اگر چیزی ندارد لاأقل با مهربانی و محبت با سائل برخورد کند و بگوید که فعلاً چیزی نزدم نیست، اما اگر به چیزی دست یافتم آن را از تو دریغ نخواهم کرد.

 

نکته دیگری که باید به آن اشاره شود این است که سخن نیکو که در آیه مورد بحث (آیه 83 بقره) به آن امر شده است، هم باید قالب نیکو و هم محتوای نیکو داشته باشد. اشکال اکثر انسان‏ها در بیان و کلامشان این است که محتوای ناپسند یا بی‏فایده را در قالبی زیبا مطرح می‏کنند و آن قدر به ظاهر آن کلام زرق و برق می‏دهند که انسان را به اشتباه می‏اندازد، در صورتی که آن مطلبی که بیان شده است اساساً محتوای مناسبی ندارد و گاهی بر عکسِ مورد قبل، محتوای خوب را در قالب و شکل نامناسبی بیان می‏کنند که مخاطب نسبت به شنیدن آن رغبتی نشان نمی‏دهد. پس برای بیان محتوا چهار صورت متصور است؛ گاهی محتوا زیبا است و قالبی که محتوا در آن قالب بیان می‏شود نیز زیبا است، گاهی محتوا ناپسند است و قالبی که محتوا در آن قالب بیان می‏شود نیز ناپسند و نامناسب است، گاهی محتوا ناپسند ولی قالبی که محتوا در آن قالب بیان می‏شود زیبا است و گاهی محتوا زیبا ولی قالبی که محتوا در آن بیان می‏شود ناپسند است. اما منظور از آنچه در آیه مورد بحث به آن امر شده است که خداوند متعال فرموده است که با مردم نیکو سخن بگویید، سخنی است که هم خودش زیبا باشد و هم زیبا بیان شود بنابراین، انسان باید برای بیان مقصود خود از الفاظ و واژگان مناسب استفاده کند.

 

بعضی از علما در عین حال که از علم و دانش بالایی برخوردارند، لکن علم و دانش خود را نمی‏توانند در قالبی که مخاطب پسند باشد ارائه دهند و همین باعث می‏شود که مخاطب نسبت به گوش دادن به سخنان آنان رغبتی از خود نشان ندهد و در مقابل، افرادی وجود دارند که با اینکه سخنانشان از محتوای مناسبی برخوردار نیست، لکن با بیانی زیبا آن سخنان نازیبا را ارائه می‏دهند و همین زیبایی بیان، باعث می‏شود که سخنان خالی از فایده آنان، مشتری پیدا کند.

 

نکته قابل توجه در رابطه با نیکو سخن گفتن که در آیه مورد بحث به آن امر شده است، این است که خداوند متعال به نیکو سخن گفتن با همه مردم امر کرده است. خداوند نفرموده است «قولوا للمؤمنین حُسنا»، بلکه فرموده است: «قولوا للناس حُسنا» که این تعبیر، همه مردم؛ اعم از مسلمان و غیر مسلمان را شامل می‏شود و از این نتیجه گرفته می‏شود که انسان در گفتار خود با دیگران باید از ادبیات مناسب و نیکو استفاده کند و تعبیر «قولوا للناس حسنا» در آیه مذکور، حاکی از این است که اسلام در بیان مسائل، ظرافت‏ها و دقت‏ها را مدّ نظر قرار می‏دهد. بنابراین، فرهنگ قرآن اقتضا می‏کند که مؤمنان به اخلاق قرآنی متخلّق باشند و با تمام طبقات جامعه با کلام شیرین سخن بگویند و ارتباطی مؤدبانه برقرار کنند. وقتی به تاریخ مراجعه می‏شود، مشاهده می‏شود که افرادی بوده‏اند که به خاطر یک برخورد مناسب به اسلام تمایل پیدا کرده و مسلمان شده‏اند. امام صادق (ع) فرموده است: «كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ‏ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُم»^[4]. این روایت هرچند به رفتار نیکو مربوط می‏شود، لکن در گفتار نیز باید ادب و احترام رعایت شود و در روایات آمده است که رفتار و گفتارتان به گونه‏ای باشد که باعث زینت ما باشید و باعث شین ما نباشید «كُونُوا لَنَا زَيْناً وَ لَا تَكُونُوا عَلَيْنَا شَيْنا»^[5].

 

قرآن مسلمانان را از هر گونه پرخاشگری و ناسزاگویی باز داشته است چرا که ناسزاگویی به غیر مسلمانان باعث می‏شودد که آنان از روی دشمنی و نادانی به خدا ناسزا بگویند: «وَ لاَ تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ...»[6].

 

همچنین، خداوند متعال به حضرت موسی (ع) و هارون (ع) فرموده است: «فَقُولاَ لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى»[7]؛ با فرعون با نرمی سخن بگویید، شاید که متذکر شود یا از خدا بترسد. بنابراین، از آنچه در قرآن آمده است و همچنین، سیره معصومین (ع) فهمیده می‏شود که انسان باید با دیگران با نیکی سخن بگوید و فرقی نمی‏کند که مخاطبش مسلمان باشد یا مسلمان نباشد لذا در سخن گفتن با غیر مسلمان نیز باید از گفتار زیبا و نیکو استفاده شود.

 

«الحمد لله رب العالمین»