فقه

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

مسئله 237: «المتنجس لا يتنجس ثانيا و لو بنجاسة أخرى ‌لكن إذا اختلف حكمهما يرتب كلاهما فلو كان لملاقي البول حكم و لملاقي العذرة حكم آخر يجب ترتيبهما معا و لذا لو لاقى الثوب دم ثمَّ لاقاه البول يجب غسله مرتين و إن لم يتنجس بالبول بعد تنجسه بالدم و قلنا بكفاية المرة في الدم و كذا إذا كان في إناء ماء نجس ثمَّ ولغ فيه الكلب يجب تعفيره و إن لم يتنجس بالولوغ و يحتمل أن يكون للنجاسة مراتب في الشدة و الضعف و عليه فيكون كل منهما مؤثرا و لا إشكال»[1]؛ مرحوم سید (ره) می‏فرمایند: متنجِّس دوباره تنجّس پیدا نمی‏کند هر چند نوع نجاست مختلف و متفاوت باشد. اما اگر حکم آن دو مختلف و متفاوت بود، هر دو حکم مترتب می‏شود هر چند تنجّسِ دوباره پیدا نشود، مثلاً اگر چیزی به وسیله خون نجس شد و دوباره همان شیء به وسیله بول هم نجس شد هر چند دوباره تنجّس پیدا نمی‏کند اما اثر و حکم بول که شستن دو مرتبه است بار می‏شود به اعتبار اینکه حکم بول با حکم خون متفاوت است، همچنین اگر آبِ نجس در ظرفی باشد و سگ به آن آب ولوغ کند، آن ظرف دوباره نجس نمی‏شود اما احکام ولوغ سگ که خاک مال کردن ظرف باشد بر آن مترتب می‏شود، احتمال دارد ما برای نجاست مرتبه‎‏ای در شدّت و ضعف قائل شویم و چون مراتبی برای نجاست قائلیم اثر آن مرتبه شدیده بار می‏شود.

مرحوم سید (ره) در بخش پایانی کلام خود احتمالی را مطرح فرموده که در حقیقت پاسخی است برای صدر کلامشان، چون ممکن است این سؤال پیش بیاید که اگر متنجِّس، دوباره نجس نمی‏شود پس چرا حکم متنجِّس در صورتی که دو چیزِ مختلف باشند مترتب می‏شود؟ مثلاً اگر ظرفی نجس بود و سگ در آب آن ولوغ کرد حکم ولوغ بر آن مترتب می‏شود لذا باید خاک مالی شود در حالی که آن ظرف، تنجّسِ دوباره پیدا نکرده است لذا قاعده «المتنجّس لایتنجّس ثانیاً»  با ترتب حکم ولوغ بر ظرف مورد نظر منافات دارد. مرحوم سید (ره) در پاسخ این سؤال می‏فرماید: چون ما قائل به مرتبه شدیده و ضعیفه برای نجاست هستیم لذا اثر آن مرتبه شدیده بار می‏شود.

توضیح مطلب:

سخن در این است که اگر متنجّس برای بار دوم با نجسی ملاقات کند در اینجا گاهی آن دو نجاست از نظر جنس با هم متحدند و گاهی مختلف، مرحوم سید (ره) نسبت به فرض اول می‏فرماید: متنجِّسی که برای بار دوم نجس شده، حکمی بر آن بار نمی‏شود، همان گونه که در روایت زیر هم به این مطلب اشاره شده است:

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع): «اغْسِلْ ثَوْبَكَ مِنْ أَبْوَالِ مَا لَا يُؤْكَلُ لَحْمُهُ»[2]؛ مفاد این روایت این است که شستن لباس از بول کفایت می‏کند خواه برای بار دوم با بول ملاقات کند یا نه، یعنی اگر برای مرتبه دوم هم با بول ملاقات کرد اطلاق روایت این است که شستن دوباره به خاطر بول دوم نیاز ندارد.

اما اگر نجاسات، در جنس با هم اختلاف داشتند مثل اینکه چیزی ابتدا با خون و برای بار دوم با بول ملاقات کند یا اول با دم ملاقات کرد و بار دوم با مَنی، در این صورت باید بررسی کرد آیا اثر و حکم در اینجا نسبت به این دو یکی است یا متفاوت است، اگر اثر و حکم یکی باشد مثل اینکه لباس با خون و منی نجس شده به یک بار شستن اکتفاء می‏شود ولی اگر در اثر و حکم مخالف بودند مثل اینکه یکی به یک بار شستن نیاز دارد و دیگری دو بار؛ مثل خون و بول، در اینجا «بما هو الاقوی» اخذ می‏شود و این در نظر عرف و عقلاء هم امر مقبولی است.

اشکال:

مرحوم سید (ره) در صدر مسئله فرمود: «المتنجّس لا یتنجّس ثانیاً»؛ به این معنی که شیء واحد دوباره نجس نمی‏شود و گویا نجاست دوم اصلاً عارض نشده، سؤال این است که چرا در تتمه کلام خود فرمود: اگر حکم دو نجاست، مختلف بود اثر هر دو مترتب می‏شود، چون مفروض این بود که گویا اصلاً نجاست دوم عارض نشده پس چرا باید آثار آن دو مترتب شود؟

پاسخ:

شاید بتوان این اشکال را این گونه بر طرف کرد که اگر بنا گذاشتیم بر این که نجاست از حیث شدت و ضعف، دارای مراتب است، به این صورت که بگوییم یکی دارای نجاست ضعیفه و دیگری دارای نجاست شدیده است و اثر هر دو نجاست را مترتب می‏کنیم و اینکه فرمود «و لا اشکال» دال بر این است که کسی اشکال نکند که چرا اثر هر دو حکم را جاری کردید؛ زیرا اگر یک نجس دارای اثر زائدی بود مثل اینکه لازم بود دو بار شسته شود یا خاک مالی شود در این صورت باید آن اثر مترتب شود، زیرا اطلاق ادله‏ای که می‏گوید بول را باید دو بار شست، شامل جایی هم که مسبوق به نجاست دیگری باشد می‏شود و بین جایی که مسبوق به نجاست دیگر باشد و جایی که مسبوق به نجاست دیگر نباشد فرق نگذاشته است یا اگر دلیلی بر وجوب تعفیر (خاک مالی) دلالت دارد اطلاق دارد خواه مسبوق به نجاست دیگری باشد یا نباشد و این سرّ ترتب اثر است.

اشکال به مرحوم سید (ره):

شما نمی‏توانید بین نجاست و اثر آن تفکیک کنید، اثر ناشی از نجاست جدید است و اگر نجاست جدیدی حادث نشود چگونه حکم بر آن مترتب می‏شود؟ و اینکه قائلید نجاست دارای مرتبه شدیده و ضعیفه است حاکی از تعدد نجاست است یعنی خود شدیده و ضعیفه بودن نجاست، مؤید این است که یکی از نجاسات ضعیف و دیگری شدید است و اگر چیزی، اول با خون ملاقات کرد و سپس با بول و ما ترتیب اثر به بول دادیم در واقع ترتیب اثر داده‏ایم به نجاستی غیر از نجاست قبلی- که ضعیف است- که همان نجاست شدیده باشد.

مسئله 238: «إذا تنجَّسَ الثوبُ مثلاً بالدّم مما يكفي فيه غَسلُه مرَّةً‌ و شُكَّ في ملاقاته للبول أيضا مما يَحتاج إلى التّعدد يُكتفى فيه بالمرة و يُبني على عدم ملاقاته للبول و كذا إذا عُلِم نجاسة إناءٍ و شُكَّ في أَنه وَلغ فيه الكلب أيضا أم لا، لا يجب فيه التَّعفير و يُبني على عدم تحقق الولوغ، نعم لو عُلِم تنجُّسُه إما بالبول أو الدم أو إما بالولوغ أو بغيره يجب إجراء حكم الأشدّ من التعدد في البول و التعفير في الولوغ».[3]

مرحوم سید (ره) در این مسئله سه فرض را مطرح می‏کند:

فرض اول: لباس با خونی که یک بار شستن در آن کفایت می‏کند نجس شد و سپس شک کردیم که آیا با بول هم- که نیازمند به دو بار شستن است- ملاقات کرده یا نه؟

فرض دوم: این که یقین پیدا کردیم این ظرف نجس است و بعد شک کردیم آیا سگ هم در این ظرف ولوغ کرده یا نه؟

فرض سوم: یقین اجمالی به نجاست داشتیم ولی در اینکه با خون یا بول یا با ولوغ کلب یا چیز دیگری نجس شده، شک داریم.

حال آیا لازم است این لباس و ظرف را یک بار بشوییم چون یقین به نجاست لباس به وسیله خون داریم، همچنین یقین به نجاست ظرف داریم، یا اینکه چون شک داریم لباس به وسیله بول نجس شده باید دو بار شسته شود، همچنین چون شک داریم سگ از آن ظرف ولوغ کرده باید آن را خاک مالی کنیم؟ مرحوم سید (ره) نسبت به هر دو فرض می‏فرمایند: یک بار شستن لباس و ظرف کفایت می‏کند، در مورد شک در ملاقات لباس با بول، بنا را بر عدم ملاقات با بول می‏گذاریم چون یقین به عدم ملاقات با بول داشته‏ایم و بعداً شک کردیم ملاقات با بول صورت گرفته یا نه که در اینجا عدم ملاقات را استصحاب می‏کنیم. نسبت به ظرفی هم که نجس بوده و شک کرده‏ایم آیا سگ ولوغ کرده یا نه؟ اصل عدم ولوغ کلب است. در نتیجه در رابطه با لباس یک بار شستن کفایت می‏کند و در رابطه با ظرف هم اگر با بول نجس شده باید دو بار شسته شود ولی اگر با خون و امثال آن نجس شده یک بار شستن کفایت می‏کند و تعفیر (خاک مالی) نیاز ندارد.

بحث جلسه آینده: توضیح فرض سوم را انشاء الله در جلسه آینده اشاره خواهیم کرد.

«والحمد لله رب العالمین»