فقه

  «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

مسأله 480: «لا يجب منع الأطفال و المجانين من المس إلّا إذا كان ممّا يعدّ هتكاً. نعم، الأحوط عدم التسبّب لمسّهم و لو توضّأ الصبي المميّز فلا إشكال في مسّه، بناء على الأقوى من صحّة وضوئه و سائر عباداته»[1].

به نظر مرحوم سید (ره) منع اطفال و دیوانگان از مس کتابت قرآن واجب نیست مگر زمانی که مس آنها هتک قرآن شمرده شود. بله احتیاط واجب این است که شخص موجب و سبب برای مس اطفال و دیوانگان نشود [؛ مثل اینکه شخص دست طفل را بگیرد و روی حروف قرآن بکشد]، اما اگر بچه ممیّز وضو بگیرد، مس کتابت قرآن از جانب او اشکالی ندارد، بنا بر اینکه أقوی این است که وضو و سایر عباداتی که بچه ممیّز انجام می‎دهد صحیح است.

مسأله مذکور، سه فرع دارد:

فرع اول: منع اطفال و دیوانگان از مس کتابت قرآن واجب نیست مگر در صورتی که مس آنها موجب هتک قرآن شود.

دلیل حکم مذکور، این است که منع از مس قرآن بدون وضو به مکلّفین اختصاص دارد و بچه و مجنون تکلیفی ندارند تا منع آنها از مس بدون وضو واجب باشد، یعنی خطاباتی، مثل «لاَ يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»[2] و «...وَ لَا يَمَسَّ الْكِتَابَ»[3] متوجه بچه و مجانین نیستند، بلکه مخاطب این خطابات، افراد مکلفند، بنابراین، چون اطفال و مجانین تکلیفی ندارند و مس قرآن بدون وضو برای این افراد مباح و جایز است لذا اگر بچه‎ای به آیات قرآن دست بزند، منع او از مس کتابت قرآن واجب نیست. اما اگر مس بچه و مجنون موجب هتک قرآن شود، از باب حفظ حرمت قرآن از مس آنها جلوگیری می‎شود.

فرع دوم: احتیاط واجب این است که شخص، سبب مس اطفال و مجانین نشود.

به نظر می‎رسد که احتیاطی که مرحوم سید (ره) در این فرع بیان کرده است، صحیح نباشد چون اگر اصل مباشرت بچه و مجنون در مس کتابت قرآن بدون وضو، حرام نباشد و حرمت بر آن بار نشود مس بالتسبیب نیز حرام نخواهد بود چون تسبیب شخص برای مس کتابت قرآن بدون وضو، به فعل مباح مربوط می‎شود لذا چنین تسبیبی اشکالی ندارد. بله! درست است که به مقتضای ارتکاز و فهم عرفی در عصیان و مخالفت بین عمل بالمباشرة و عمل بالتسبیب فرقی نیست لذا اگر فعلی بالمباشرة حرام باشد، بالتسبیب نیز حرام خواهد بود، اما چون در مانحن‎فیه، فعل بچه و مجنون [مس کتابت قرآن بدون وضو] بالمباشرة حرام نیست، این فعل، بالتسبیب نیز حرام نخواهد بود. البته در صورتی که تسبیب در مس، موجب هتک حرمت قرآن بشود، جایز نخواهد بود و در این صورت عدم جواز تسبیب در مس به این خاطر است که هتک حرمت قرآن حرام است و هتک حرمت قرآن عنوانی غیر از خود حرمت مس است که گفته می‎شود مجنون و صبی مکلف به تکلیف حرمت مس نیست، ولی هتک حرمت قرآن بر او حرام است.

بنابراین، با توجه به اینکه مواردی هست که شارع مقدس راضی به انجام آنها در خارج نیست، یعنی شارع نمی‎خواهد که فعل منکر به هر نحوی که باشد در خارج انجام شود؛ اعم از اینکه از مکلف صادر شود و یا از صبی و مجنون صادر شود؛ مثلاً شارع نمی‎خواهد که شرب خمر، زنا، قتل و امثال آن در خارج محقق شود پس چون این چنین امور مبغوض شارع است نباید در خارج انجام شود؛ هرچند که از صبی و مجنون صادر شود لذا اگر صبی و مجنون بخواهند این امور را انجام دهند باید جلو آن گرفته شود.

فرع سوم: اگر بچه ممیّز وضو بگیرد، مس کتابت قرآن از طرف او اشکالی ندارد، بنا بر اینکه أقوی این است که وضو و سایر عباداتی که بچه ممیّز انجام می‎دهد صحیح است.

مسأله 481: «لا يحرم على المحدث مس غير الخط من ورق القرآن حتّى ما بين السطور و الجلد و الغلاف. نعم، يكره ذلك، كما أنّه يكره تعليقه و حمله»[4].

به نظر مرحوم سید (ره) مس غیر خط قرآن بدون وضو، از ورق قرآن حتی ما بین خطها، جلد و غلاف قرآن [آنچه قرآن را در آن می‎نهند] حرام نیست. بله، مس این موارد، کراهت دارد، کما اینکه آویزان کردن و برداشتن قرآن بدون وضو، مکروه است.

دلیل حکم مذکور، این است که دلیلی بر حرمت مس [بدون وضوی] ورق قرآن، جلد و غلاف قرآن وجود ندارد و ادله فقط بر حرمت مس کتابت قرآن بدون وضو، دلالت دارند. صاحب جواهر (ره) و بزرگان دیگر گفته‎اند که عدم حرمت مس غیر خط قرآن از مسلمات نزد امامیه است، علّامه (ره) نیز در منتنی و صاحب حدائق (ره) گفته‎اند که اختلافی در این مسأله در بین فقهاء نیست.

دلیل حکم به کراهت مس بدون وضوی غیر خط قرآن، آویزان کردن و برداشتن و حمل قرآن روایت ذیل است:

عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ (ع) قَالَ: "الْمُصْحَفُ لَا تَمَسَّهُ عَلَى غَيْرِ طُهْرٍ وَ لَا جُنُباً وَ لَا تَمَسَّ خَيْطَهُ وَ لَا تُعَلِّقْهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ: «لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ»"[5].

گفته‎اند که نهی وارد شده در روایت مذکور، به معنای کراهت است و نهی به معنای حرمت نیست چون مصحف در مقابل خط قرار گرفته است که شامل ورق، جلد و غلاف می‎شود بنابراین، معنای ظاهری نهی [که حرمت باشد] در اینجا مراد نیست چون اگر منظور از نهی، حرمت باشد لازم خواهد آمد که مس بدون وضوی ورق، جلد و غلاف قرآن نیز حرام باشد در صورتی که در هیچ جا عنوان حرمت بر این موارد بار نشده است و هیچ کس قائل به حرمت مس بدون وضوی این موارد نشده است.

به علاوه اینکه گفته شده است که روایت مذکور، سنداً نیز مشکل دارد و آن اینکه شیخ طوسی (ره) روایت مذکور را از علی بن حسن بن فضّال نقل کرده است و بر اساس آنچه اصحاب رجال نقل کرده‎اند طریق شیخ طوسی (ره) به علی بن حسن بن فضّال ضعیف است، یعنی افرادی در این طریق وجود دارند که قابل اعتماد نیستند. حتی گفته شده است که دلالت روایت مذکور نیز تمام نیست چون مشتمل بر منع از آویزان کردن کتاب الله بدون وضو است؛ در حالی که مسلم است که تعلیق قرآن بدون وضو، حرام نیست.

«والحمدلله رب العالمین»