درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته) موضوع کلی: فصلٌ في أفعال الوضوء تاریخ: 2 بهمن 1396 موضوع جزئی: الثالث: مسح الرأس مصادف با: 4 جمادیالاولی 1439 سال تحصیلی: 97- 96 جلسه: 49 |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
الثالث: مسح الرأس
الثالث: «مسح الرأس بما بقي من البلّة في اليد و يجب أن يكون على الربع المقدّم من الرأس، فلا يجزئ غيره»[1].
بحث در سومین مورد از افعال وضو، یعنی مسح سر بود. عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، سومین مورد از افعال وضو، مسح سر به وسیله رطوبتی است که در دست باقی مانده است و واجب است که مسح سر بر یک چهارم از سر که جلو سر است، باشد، پس مسح بر غیر آن کفایت نمیکند.
همچنین، عرض شد که دلیل وجوب مسح سر این است که بین مسلمانان در این رابطه اختلافی نیست و وجوب مسح سر را از ضروریات دین دانستهاند.
آیه شریفه «... وَ امْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ...»[2] نیز بر وجوب مسح سر دلالت دارد.
و همچنین، عرض شد که معروف بین امامیه این است که مسح باید با رطوبت آب وضو انجام شود و مسح به آب غیر وضو [آب جدید] جایز نیست و فقط به ابن جُنید اسکافی نسبت داده شده است که ایشان معتقد است که استفاده از آب غیر وضو برای مسح اشکالی ندارد، اما از آنچه در کلمات ابن جُنید آمده است، معلوم میشود که نسبت مذکور به ایشان صحیح نیست.
روایاتی نیز وارد شدهاند که بر مبنای مشهور [لزوم مسح بر جلو سر و لزوم آن مسح با رطوبت باقیمانده در دست] دلالت دارند.
روایاتی که بیانگر وضوی پیامبر (ص) و معصومین (ع) میباشند، بر مسح سر و هر دو پا، با تری باقیمانده از آب وضو، تصریح دارند. این روایات در جلسات گذشته در بحث از شستن صورت و دستها ذکر شدند.
به علاوه روایات دیگری نیز وارد شدهاند که همین معنی از آنها برداشت میشود که مسح باید بر جلو سر و با رطوبت باقیمانده از آب وضو باشد که روایات ذیل از آن جملهاند:
روایت اول: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع): «أَ لَا أَحْكِي لَكُمْ وُضُوءَ رَسُولِ اللَّهِ (ص)؟»؛ فَقُلْنَا: بَلَى... وَ مَسَحَ مُقَدَّمَ رَأْسِهِ وَ ظَهْرَ قَدَمَيْهِ بِبِلَّةِ يَسَارِهِ وَ بَقِيَّةِ بِلَّةِ يُمْنَاهُ... [3].
روایت دوم: عَنْ زُرَارَةَ وَ بُكَيْرٍ أَنَّهُمَا سَأَلَا أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنْ وُضُوءِ رَسُولِ اللَّهِ (ص)؛ فَدَعَا بِطَشْتٍ أَوْ تَوْرٍ فِيهِ مَاءٌ... ثُمَّ مَسَحَ رَأْسَهُ وَ قَدَمَيْهِ بِبَلَلِ كَفِّهِ لَمْ يُحْدِثْ لَهُمَا مَاءً جَدِيداً...[4].
روایت سوم: عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) قَالَ: «لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ...»؛ ... ثُمَّ امْسَحْ رَأْسَكَ بِفَضْلِ مَا بَقِيَ فِي يَدِكَ مِنَ الْمَاءِ وَ رِجْلَيْكَ إِلَى كَعْبَيْكَ... [5].
روایت چهارم: عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ مَالِكِ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «مَنْ نَسِيَ مَسْحَ رَأْسِهِ ثُمَّ ذَكَرَ أَنَّهُ لَمْ يَمْسَحْ رَأْسَهُ فَإِنْ كَانَ فِي لِحْيَتِهِ بَلَلٌ فَلْيَأْخُذْ مِنْهُ وَ لْيَمْسَحْ رَأْسَهُ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ فِي لِحْيَتِهِ بَلَلٌ فَلْيَنْصَرِفْ وَ لْيُعِدِ الْوُضُوءَ»[6].
چهار روایت مذکور، بر این دلالت دارند که مسح سر و پاها باید با باقیمانده آب وضو انجام شود لذا تا دلیلی بر خلاف روایات مذکور، وجود نداشته باشد بر طبق این روایات عمل میشود و به وجوب مسح با باقیمانده آب وضو حکم میشود.
غیر از روایات مذکور، روایاتی وجود دارند که رُوات اهتمام داشتهاند که خصوصیات و حالات پیامبر (ص) و ائمه (ع) را در هنگام وضو گرفتن، نقل کنند، اما آنچه به طور متواتر نقل شده و بر آن تکیه شده است، این است که پیامبر (ص) و ائمه (ع) در هنگام مسح سر و پاها از آب غیر وضو [آب جدید] استفاده نمیکردهاند که روایات ذیل به این مطلب اشاره دارند:
روایت اول: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: حَكَى لَنَا أَبُو جَعْفَرٍ (ع) وُضُوءَ رَسُولِ اللَّهِ (ص)... ثُمَّ مَسَحَ بِمَا بَقِيَ فِي يَدِهِ رَأْسَهُ وَ رِجْلَيْهِ وَ لَمْ يُعِدْهُمَا فِي الْإِنَاءِ[7].
روایت مذکور، بر این دلالت دارد که پیامبر (ص) به منظور مسح کردن، دستان خود را به آب برنمیگرداند.
روایت دوم: عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ بُكَيْرٍ وَ زُرَارَةَ ابْنِ أَعْيَنَ؛ أَنَّهُمَا سَأَلَا أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنْ وُضُوءِ رَسُولِ اللَّهِ (ص)... ثُمَّ مَسَحَ رَأْسَهُ وَ قَدَمَيْهِ إِلَى الْكَعْبَيْنِ بِفَضْلِ كَفَّيْهِ لَمْ يُجَدِّدْ مَاءً[8].
در روایت مذکور، آمده است که پیامبر (ص) برای مسح کردن، آب را تجدید نمیکرد [، بلکه با همان آب وضو، مسح را انجام میداد].
روایات مذکور، کاشف از اهتمام معصومین (ع) به این جهت بوده است که مبادا شخص در مسح کردن بخواهد از آب غیر وضو استفاده کند.
روایت سوم: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع): «إِنَّ اللَّهَ وَتْرٌ يُحِبُّ الْوَتْرَ فَقَدْ يُجْزِيكَ مِنَ الْوُضُوءِ ثَلَاثُ غُرُفَاتٍ؛ وَاحِدَةٌ لِلْوَجْهِ وَ اثْنَتَانِ لِلذِّرَاعَيْنِ وَ تَمْسَحُ بِبِلَّةِ يُمْنَاكَ نَاصِيَتَكَ وَ مَا بَقِيَ مِنْ بِلَّةِ يُمْنَاكَ ظَهْرَ قَدَمِكَ الْيُمْنَى وَ تَمْسَحُ بِبِلَّةِ يُسْرَاكَ ظَهْرَ قَدَمِكَ الْيُسْرَى»[9].
زراره در روایت صحیحه مذکور از امام باقر (ع) نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرمود که خداوند تک است و کار تک را نیز دوست دارد، پس سه کف آب تو را از وضو کفایت میکند؛ اولی برای [شستن] صورت و دو کف دیگر برای [شستن] دست راست و دست چپ [کف چهارمی برای مسح در روایت نیامده است]، پس با رطوبت دست راست بر جلو سر مسح میکنی و با آنچه از تری دست راست باقی مانده است پشت پای راست را مسح میکنی و با رطوبت دست چپ پشت پای چپت را مسح میکنی.
جمله خبریه «وَ تَمْسَحُ بِبِلَّةِ يُمْنَاكَ نَاصِيَتَكَ وَ مَا بَقِيَ مِنْ بِلَّةِ يُمْنَاكَ ظَهْرَ قَدَمِكَ الْيُمْنَى وَ تَمْسَحُ بِبِلَّةِ يُسْرَاكَ ظَهْرَ قَدَمِكَ الْيُسْرَى» در مقام انشاء به کار رفته است لذا بر وجوب دلالت دارد، بنابراین، «تمسح» به معنای «امسح» است لذا واجب است مسح سر با رطوبت دست راست و مسح پای راست با باقیمانده رطوبت دست راست و مسح پای چپ با رطوبت دست چپ انجام شود.
اشکال به استدلال به روایت سوم
گفتهاند که احتمال دارد که جمله «و تمسح...» بر فاعل «یجزئک» که «ثلاث غرفات» است، عطف شده باشد، یعنی «تمسح» به مصدر تأویل شود تا بتواند عطف شود؛ به این معنی که همانطور که سه کف آب برای وضو گرفتن برای تو کفایت میکند، مسح سر با رطوبت دست راست کفایت میکند و مسح پای راست نیز با باقیمانده رطوبت دست راست و مسح پای چپ نیز با رطوبت دست چپ کفایت میکند. بنابراین، اگر «تمسح» بر فاعل «یجزئک» عطف شود، مسح با رطوبت دست، در مقام امتثال، مجزی است و مجزی بودن، شیءٌ و وجوب، شیءٌ آخر، بنابراین، در صورتی که «تمسح» بر فاعل «یجزئک» عطف شود، بر وجوب دلالت نخواهد کرد که مسح حتماً باید با رطوبت باقیمانده در دست انجام شود.
پاسخ از اشکال مذکور
اصل، عدم اضمار و تقدیر است و تقدیر و اضمار، خلاف اصل است بنابراین، با توجه به اینکه «تمسح» نمیتواند بر فاعل «یجزئک» عطف شود مگر اینکه «تمسح» به مصدر تأویل برده شود و گفته شود که «یجزئک المسح» و اصل عدم تقدیر و تأویل است، این تأویل صحیح نیست و با توجه به اینکه جمله خبریه «وَ تَمْسَحُ بِبِلَّةِ يُمْنَاكَ نَاصِيَتَكَ وَ مَا بَقِيَ مِنْ بِلَّةِ يُمْنَاكَ ظَهْرَ قَدَمِكَ الْيُمْنَى وَ تَمْسَحُ بِبِلَّةِ يُسْرَاكَ ظَهْرَ قَدَمِكَ الْيُسْرَى» در مقام انشاء است لذا بر وجوب دلالت دارد بنابراین، واجب است که مسح سر و پاها با رطوبت باقیمانده در دست باشد.
روایات دال بر جواز مسح با آب غیر وضو
روایاتی نیز وارد شدهاند که بر این دلالت دارند که برای مسح سر و پاها میتوان از آب جدید استفاده شود که این روایت دو طایفهاند:
طایفه اول، روایاتی هستند که بر این دلالت دارند که مسح باید با آب جدید [آب غیر وضو] انجام شود و مسح به رطوبت باقیمانده از آب وضو مجزی نیست. روایات ذیل از جمله این روایاتند:
روایت اول: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ مَسْحِ الرَّأْسِ؛ قُلْتُ أَمْسَحُ (بِمَا عَلَى يَدِي) مِنَ النَّدَى رَأْسِي؟ قَالَ: «لَا بَلْ تَضَعُ يَدَكَ فِي الْمَاءِ ثُمَّ تَمْسَحُ»[10].
امام صادق (ع) در روایت مذکور، فرموده است که دستت را در آب فرو میبری و سپس مسح میکنی.
روایت دوم: عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ (ع) أَ يُجْزِي الرَّجُلَ أَنْ يَمْسَحَ قَدَمَيْهِ بِفَضْلِ رَأْسِهِ؟ فَقَالَ بِرَأْسِهِ: «لَا»؛ فَقُلْت:ُ أَ بِمَاءٍ جَدِيدٍ؟ فَقَالَ بِرَأْسِهِ: «نَعَمْ»[11].
معمر بن خلّاد در روایت مذکور از امام کاظم (ع) یا امام رضا (ع) سؤال کرده است که آیا شخص میتواند با رطوبتی که از مسح سر اضافه آمده است، پاهای خود را مسح کند؟ آن حضرت (ع) با اشاره سر فرمود که نه، معمّر گفت که باید با آب جدید مسح کند؟ آن حضرت (ع) با اشاره سر فرمود که بله.
روایت سوم: عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُمَارَةَ بْنِ أَبِي عُمَارَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ (ع) أَمْسَحُ رَأْسِي بِبَلَلِ يَدِي؟ قَالَ: «خُذْ لِرَأْسِكَ مَاءً جَدِيداً»[12].
پاسخ از طایفه اول روایات دال بر لزوم مسح با آب جدید
اولاً: به نظر میرسد که این طایفه از روایات مخالف ضرورتی است که شیعه به آن معتقد است چون شیعه معتقد است که مسح باید با رطوبت باقیمانده از آب وضو باشد ولی این طایفه از روایات بر مسح با آب جدید دلالت دارند.
ثانیاً: این طایفه از روایات با اخبار متواترهای که بر مسح با رطوبت باقیمانده از آب وضو دلالت دارند، معارضند.
ثالثاً: این طایفه از روایات بر تقیه حمل میشوند چون بسیاری از مواقع امام (ع)، برای عدم شناسایی سؤال کننده، پاسخی را ارائه میکرده است که با مذهب عامه موافق باشد.
اشکال: روایت دوم [روایت صحیحه معمّر بن خلّاد] را نمیتوان بر تقیه حمل کرد زیرا در این روایت به مسح دو پا امر شده است و این با حمل بر تقیه سازگار نیست چون اگر امام (ع) میخواست طبق مذهب عامه به سائل پاسخ دهد، تعبیر مسح را در رابطه با پاها به کار نمیبرد زیرا عامه پاها را مسح نمیکنند، بلکه پاها را میشویند بنابراین، این روایت مطابق با مذهب شیعه است.
پاسخ: اولاً: مسح در روایت معمر بن خلّاد بر غَسل حمل شود چون عامّه حمل مسح بر غَسل را جایز میدانند.
ثانیاً: مسح بر مواردی که نزد عامه مسح در آن موارد جایز است، مثل مسح بر خفّین [مسح بر کفش و جوراب] حمل میشود.
ثالثاً: همه عامه فتوای به غَسل پاها [در وضو] را ندادهاند، بلکه بعضی از عامه به مسح پاها فتوا دادهاند.
گفتهاند که رؤسای مذاهب چهارگانه عامه غیر از مذهب شافعی، قائل به غَسل پاها در وضویند و سایر علمای عامه که معاصر ائمه معصومین (ع) بودهاند قائل به تخییر بین غَسل و مسح پاها بودهاند و به وجوب غَسل پاها قائل نبودهاند.
بنابراین، روایت مذکور نیز موافق عامه بوده است و بر تقیه حمل میشود.
نتیجه، اینکه با توجه به مطالبی که ذکر شد، طایفه اول از روایات دال بر مسح با آب جدید، بر تقیه حمل میشوند، در نتیجه، مسح سر و پاها باید با رطوبت باقیمانده از آب وضو باشد.
بحث جلسه آینده: طایفه دوم از روایات دال بر مَسح با آب جدید، انشاءالله، در جلسه آینده ذکر خواهند شد.
«الحمدلله رب العالمین»
[1]. سید محمدکاظم، طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص208.
[2]. «المائدة»:6.
[3]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب الوضوء، باب15، ص387، ح2.
[4]. همان، ص388، ح3.
[5]. همان، ص390، ح5.
[6]. همان، باب21، ص409، ح7.
[7]. همان، باب15، ص390، ح6.
[8]. همان، ص392، ح11.
[9]. همان، باب31، ص436، ح2.
[10]. همان، باب21، ص408، ح4.
[11]. همان، ص409، ح5.
[12]. همان، ح6.