فقه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در جلسه گذشته عرض شد که از بعضی روایات، لزوم تتابع و رعایت موالات بین اعضای وضو استفاده می‏شود که سه روایت در جلسه گذشته ذکر شدند.

روایت چهارم: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع): «تَابِعْ بَيْنَ الْوُضُوءِ، كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، ابْدَأْ بِالْوَجْهِ ثُمَّ بِالْيَدَيْنِ ثُمَّ امْسَحِ الرَّأْسَ وَ الرِّجْلَيْنِ وَ لَا تُقَدِّمَنَّ شَيْئاً بَيْنَ يَدَيْ شَيْ‌ءٍ تُخَالِفْ مَا أُمِرْتَ بِهِ فَإِنْ غَسَلْتَ الذِّرَاعَ قَبْلَ الْوَجْهِ فَابْدَأْ بِالْوَجْهِ وَ أَعِدْ عَلَى الذِّرَاعِ وَ إِنْ مَسَحْتَ الرِّجْلَ قَبْلَ الرَّأْسِ فَامْسَحْ عَلَى الرَّأْسِ قَبْلَ الرِّجْلِ ثُمَّ أَعِدْ عَلَى الرِّجْلِ؛ ابْدَأْ بِمَا بَدَأَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ»[1].

کلمه «تابع» که در این روایت آمده است، بر لزوم رعایت موالات در وضو دلالت دارد.

روایت پنجم: عَنْ حَكَمِ بْنِ حُكَيْمٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ مِنَ الْوُضُوءِ الذِّرَاعَ وَ الرَّأْسَ؛ قَالَ: «يُعِيدُ الْوُضُوءَ إِنَّ الْوُضُوءَ يُتْبَعُ بَعْضُهُ بَعْضاً»[2].

ظاهرِ نسیانی که در روایت مذکور، آمده است حاکی از این است که وضو به هم خورده است و وحدت آن از بین رفته است لذا امام صادق (ع) فرموده است که وضو باید اعاده شود چون اعضای وضو باید پشت سر هم آورده شوند و از کلام امام (ع)، لزوم رعایت موالات در وضو فهمیده می‏شود.

در روایت مذکور، سؤال از ترتیب بین اعضای وضو نیست چون اگر مشکل، مشکل ترتیب بود، نباید مسأله اعاده وضو از جانب امام (ع) مطرح می‏شد، بلکه امام (ع) به اتیان آنچه فراموش شده است، امر می‏کرد و ترتیب حفظ می‏شد، لکن امام (ع) فرموده است که متوضی باید وضو را اعاده کند و از امر به اعاده فهمیده می‏شود که موالات به هم خورده است و چون رعایت موالات در وضو لازم است، شخص باید وضو را اعاده کند.

مرحوم آیت الله خویی (ره) در رابطه با بعضی از روایات مذکور، از جمله روایت صحیحه حلبی [روایت اول]، صحیحه زراره [روایت چهارم] و روایت حکم بن حُکَیم [روایت پنجم]، فرموده است که این روایات فقط بر وجوب ترتیب بین اعضای وضو دلالت دارند و موالات از این روایات استفاده نمی‏شود.

لکن نظر مختار این است که از این روایات نیز وجوب رعایت موالات بین اعضاء استفاده می‏شود؛ خصوصاً اینکه همان‏طور که عرض شد، در روایت حکم بن حُکَیم امر امام (ع) به اعاده وضو، حاکی از این است که موالات به هم خورده است؛ در حالی که اگر وجوب ترتیب مراد بود، امام (ع) به اعاده وضو امر نمی‏کرد، بلکه فقط به اتیان آنچه فراموش شده است، امر می‏کرد.   

خلاصه، از کلام مرحوم سید (ره) فهمیده می‏شود که وی موالات را به معنای عدم جفاف دانسته است، لکن نظر مختار این است که مولات به معنای عدم فاصله غیر متعارف بین اعضای وضو است و در بحث مورد نظر، عدم جفاف [در هوای معتدل که گرمای بیش از حد نباشد یا باد نوزد،] اماره و نشانه بر موالات است؛ کما اینکه جفاف اماره بر عدم موالات است. همچنین، نظر مختار، بر خلاف نظر مرحوم آیت الله خویی (ره) [که معتقد است که روایات مذکور، فقط بر وجوب ترتیب دلالت دارند]، این است که روایات مذکور، بر لزوم رعایت موالات دلالت دارند.

مرحوم سید (ره) در ادامه شرط یازدهم از شرائط صحت وضو، نوشته است: «فالشرط في الحقيقة أحد الأمرين من التتابع العرفي و عدم الجفاف و ذهب بعض العلماء إلى وجوب الموالاة بمعنى التتابع و إن كان لا يبطل الوضوء بتركه إذا حصلت الموالاة بمعنى عدم الجفاف. ثمّ إنّه لا يلزم بقاء الرطوبة في تمام العضو السابق، بل يكفي بقاؤها في الجملة و لو في بعض أجزاء ذلك العضو»[3].

مرحوم سید (ره) فرموده است که شرط تحقق موالات، در حقیقت یکی از دو امرِ تتابع عرفی و عدم جفاف است و بعضی از علما وجوب موالات را به معنای تتابع دانسته‏اند؛ هرچند که در این صورت، اگر موالات به معنای عدم جفاف حاصل شود، وضو باطل نمی‏شود. بنابراین، لازم نیست که رطوبت در تمام عضو سابق باقی بماند، بلکه بقاء فی‏الجمله رطوبت کافی است؛ هرچند که رطوبت در بعضی از اجزاء آن عضو سابق باشد.

تا کنون دو تفسیر در رابطه با معنای موالات بیان شد؛ تفسیر اول که نظر مختار بود، این است که موالات به معنای تتابع عرفی است و تفسیر دوم، این است که موالات به معنای عدم جفاف است که نظر مرحوم سید (ره) بود. دو تفسیر دیگر در رابطه با معنای موالات ذکر شده است؛ یکی از طرف مرحوم محقق (ره) و مرحوم شهید اول (ره) مطرح شده است و دیگری از طرف مرحوم شیخ مفید (ره) و مرحوم شیخ طوسی (ره) مطرح شده است.

مرحوم محقق (ره) در معتبر و مرحوم شهید اول (ره) فرموده‏اند که وجوب موالات و تتابع عرفی در حال اختیار، یک وجوب شرعی تعبدی است و موالات را در حال اضطرار به معنای عدم جفاف دانسته‏اند. پس این دو بزرگوار یک‏بار موالات را به معنای تتابع عرفی و به عنوان یک وجوب شرعی تعبدی دانسته‏اند و آن، در صورتی است که متوضی در حال اختیار وضو بگیرد و یک‏بار موالات را به معنای عدم جفاف دانسته‏اند و آن، در حال اضطرار [مثل نسیان، تمام شدن آب و امثال آن] است، یعنی ملاک موالات را در حال اضطرار، عدم جفاف و ملاکِ آن در حال اختیار را تتابع عرفی دانسته‏اند و گفته‏اند که در حال اضطرار، وضوی شخص فقط در صورتی که جفاف حاصل شود، باطل می‏شود و لذا اگر متوضّی در حال اختیار، متابعت را ترک کند، عصیان کرده است، ولی وضویش صحیح است چون وجوب، وجوب نفسی است و وجوب شرطی نیست لذا چون وجوب نفسی است، ترک متابعت در حال اختیار، فقط مخالفت با حکم تکلیفی است لذا فقط عقاب دارد و بطلان وضو که حکم وضعی است را در پی ندارد. مرحوم محقق (ره) گفته است که نظر مشهور نیز همین است که اگر انسان در حال اختیار تتابع عرفی را ترک کند، فقط با حکم تکلیفی مخالفت کرده است و فقط عقاب در پی دارد و عمل او صحیح است.

مرحوم شیخ مفید (ره) و مرحوم شیخ طوسی (ره)، همانند مرحوم محقق (ره)، فرموده‏اند که موالات به معنای متابعه و مواتره در حال اختیار و به معنای عدم جفاف در حال اضطرار است، لکن اختلافشان با مرحوم محقق (ره) این است که اگر انسان در حال اختیار تتابع عرفی را ترک کند یا در حال اضطرار برای او جفاف حاصل شود، علاوه بر اینکه عصیان کرده است و معاقب خواهد بود، وضویش نیز باطل است و از فرمایش مرحوم شیخ مفید (ره) و مرحوم شیخ طوسی (ره) کشف می‏شود که وجوب متابعت، وجوب شرطی است که با انتفاء شرط، مشروط نیز منتفی می‏شود لذا وقتی متابعت ترک شود، وضو نیز باطل است.

نتیجه، اینکه نظر مختار این است که اگر کسی موالات و تتابع را رعایت نکرد، وضویش باطل است و باید آن را اعاده کند چون وجوب موالات، وجوب شرطی است لذا اگر موالات به هم بخورد، شرط منتفی شده است و در نتیجه، مشروط نیز منتفی خواهد شد لذا وضو باطل است و شخص باید دوباره وضو بگیرد.

«الحمدلله رب العالمین»