تفسیر

 

                                              

 

 

 

 

 

 

 

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

 

تفسیر آیه64: «ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَلَوْ لاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ»[1]؛ سپس شما پس از آن [پیمان و میثاق]، روگردان شديد و اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود، از زيان‏كاران بوديد.

 

در این آیه شریفه واکنش منفی یهود در رابطه با فرمایش خداوند متعال در آیات قبلی، مطرح شده است. خداوند متعال در آیات قبل فرموده بود که به تعالیم تورات احترام بگذارید و آن تعالیم و فرامین را با قوت بگیرید و به آن عمل کنید و در این آیه به واکنش منفی بنی‏اسرائیل و چهره لجوجانه آنها اشاره شده است. خداوند متعال در آیه مذکور [آیه 64 بقره]، فضل و رحمت خود را به بنی‏اسرائیل گوشزد می‏کند که در مقابل همه سرکشی‏ها و لجاجت شما، این فضل و رحمت ماست که شامل حال شما می‏شود و اگر فضل و رحمت ما نبود، شما هلاک می‏شدید.

 

«تولّیتم»، از «تولّی»، به معنای پشت کردن و اعراض کردن، گرفته شده است. خداوند فرموده است: «تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی»[2]؛ كسانى را كه به فرمان خدا پشت كردند، صدا مى‌زند.

 

عهدشکنی، عادت همیشگی بنی‏اسرائیل بود و خداوند متعال به خاطر همین عهدشکنی در بعضی از آیات قرآن فرموده است که شما مستحق لعن از جانب منِ خدا می‏باشید: «فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ...»[3].

 

پس بنی‏اسرائیل به عهدشکنی عادت کرده بودند و با همه الطافی که خداوند متعال نسبت به آنها داشت، هنوز نسبت به دستورات الهی مخالفت می‏کردند و پیمان‏شکنی می‏کردند و این عهدشکنی عادت آنها شده بود.

 

شاعر گفته است:                   نیش عقرب نه از ره کین است                 اقتضای طبیعتش این است.

 

یهودیان زمان پیامبر (ص) و صدر اسلام نیز از یهودیان زمان حضرت موسی (ع) کمتر نبودند زیرا اگر احساس ضعف می‏کردند، خود را همراه پیامبر (ص) نشان می‏دادند، ولی اگر جبهه مسلمین کمی رو به ضعف می‏رفت و احساس می‏کردند که کفار و مشرکین قوی‏ترند، در صدد ضربه زدن بر پیکر اسلام برمی‏آمدند. امروزه نیز بیشترین ضربه‏ای که به اسلام و مسلمین وارد می‏شود و بیشترین توطئه‏ای که علیه مسلمین انجام می‏شود، از ناحیه یهودیان و صهیونیست است.

 

خداوند در ذیل آیه مورد بحث [آیه64 بقره]، فرموده است که اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود، از زيان‏كاران بوديد. این بخش از آیه بر نهایت فضل و رحمت پروردگار عالم دلالت دارد و معنایش این است که بنی‏اسرائیل پس از پشت کردن به آیات و فرامین روشن الهی به زشت‏ترین کردار اخلاقی و حقوقی مبتلا شدند و هر کسی غیر از خداوند، بنی‏اسرائیل را به خاطر این کردار هلاک می‏کرد، لکن خداوند عطوف و مهربان، لطف خود را شامل حال آنها کرد و به آنها مهلت داد تا توبه کنند و به سوی خداوند برگردند.

 

واژه «خاسرین»، از ریشه «خُسر» است و واژه خسران، مافوق ضررهای مادی است و در جایی به کار می‏رود که انسان هم موجودی و هم تمام سرمایه‏اش را از دست داده باشد. تمام سرمایه انسان نفس انسانی است که برای انسان ارزشمند است. خداوند متعال در آیه مذکور، فرموده است که اگر لطف و فضل خداوند متعال شامل حال بنی‏اسرائیل نمی‏شد، از زیان‏کاران بودند و تمام سرمایه خود را از دست می‏دادند.

 

خداوند متعال واژه «فضل» و «رحمت» را در آیه مذکور، به کار برده است. اگر خداوند می‏خواست با مقتضای عدل با بنی‏اسرائیل رفتار کند، هیچ استحقاقی برای نجات نداشتند و باید در انتظار عذاب و هلاکت می‏بودند، اما خداوند با فضل و رحمتش با آنها رفتار کرد و آنها از عذاب نجات یافتند. در دعاها نیز از خداوند این‏گونه درخواست می‏کنیم: «ربّنا عاملنا بفضلک و لاتعاملنا بعدلک».

 

اگر خداوند با عدلش با ما رفتار کند، معلوم نیست که نجاتی در کار باشد زیرا عدل، وضع شیء در موضعش است و برخورد با عدالت، کار را خیلی سخت می‏کند.

 

کلمه «فضل الله و رحمته»، در موارد متعددی در قرآن به کار رفته است. در اینکه مراد از فضل و رحمت چیست، دیدگاه‏های مختلفی وجود دارد که به سه دیدگاه در این رابطه اشاره می‏شود.

 

دیدگاه اول، این است که مراد از فضل‏الله، رحمت عام است و رحمة‏الله، رحمت خاص است. بنابراین، منظور از فضل و رحمت در آیه مورد بحث [آیه 64 بقره]، این است که اگر پس از رحمت عام خداوند [از قبیل خلقت و نعمت‏های فراوانی] که شامل بنی‏اسرائیل شده بود، رحمت خاص الهی شامل بنی‏اسرائیل نمی‏شد، چیزی جز هلاکت و زیان نصیب بنی‏اسرائیل نمی‏شد.

 

دیدگاه دوم، این است که مراد از فضل‏الله، نعمت حیات و اصل آفرینش است و رحمة‏الله، استمرار حیات است؛ همان حیاتی که هدایت شده است و به انسان اختصاص دارد. در بین عرفا از این دو، به کمال اول و کمال دوم تعبیر می‏شود و منظور آنها از کمال اول، نعمت آفرینش و مقصود از کمال دوم، استمرار آن نعمت است لذا کمال اول، اصل نعمت آفرینش و کمال دوم عبارت از استمرار حیات و هدایت انسان است.

 

دیدگاه سوم، این است که مراد از فضل‏الله، مهلتی است که از جانب خداوند متعال به بنی‏اسرائیل داده شد و مقصود از رحمة الله، القاء بازگشت و توبه است. به نظر می‏رسد که دیدگاه سوم بیشتر بر بنی‏اسرائیل منطبق است، یعنی مقصود از فضل، مهلتی است که خداوند در مرحله اول به بنی‏اسرائیل داد و مقصود از رحمت، القاء خداوند در مرحله دوم، به بنی‏اسرائیل بود که باب توبه باز است و از طریق توبه خود را به پروردگار نزدیک کنید.

 

بر اساس دیدگاه سوم، از مصادیق بارز فضل الهی بر انسان‏ها سنّت امهال [مهلت دادن] است. خداوند متعال از روی فضلش به بندگانش مهلت می‏دهد تا برگردند و اشتباهات خود را جبران کنند، ولی برخی از انسان‏ها این‏‎گونه نیستند و معمولاً در صدد تلافی برمی‏آیند و مهلت نمی‏دهند.  

 

در تأیید کلام مذکور، می‏توان به کلام خداوند متعال اشاره کرد که فرموده است: «وَ لَوْ يُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ مَا تَرَكَ عَلَيْهَا مِنْ دَابَّةٍ وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لاَ يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَ لاَ يَسْتَقْدِمُونَ»[4]؛ و اگر خداوند مردم را به خاطر ظلمشان مجازات مى‌كرد، هیچ جنبنده‌اى را بر روی زمين باقى نمى‌گذارد، ولى آنها را تا زمان معيّنى به تأخير مى‌اندازد و هنگامى كه اجلشان فرا رسد، نه ساعتى تأخير مى‌كنند و نه ساعتى پيشى مى‌گيرند.

 

«الحمد لله رب العالمین»