تفسیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ادامه تفسیر آیه65: «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ»[1]؛ به طور قطع از حال كسانى از شما كه در روز شنبه نافرمانى و گناه كردند، آگاه شده‌ايد! ما به آنها گفتيم: «به صورت بوزينه‌هايى [میمون‏هایی] طرد شده درآييد!».

جمله «كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ»، جزاء برای نافرمانی بنی‏اسرائیل بوده است. خدای متعال بعد از اینکه بنی‏اسرائیل بر خلاف دستور الهی عمل کردند و به صید ماهیان پرداختند، آنها را به صورت بوزینه‏های طرد شده در آورد.

«خاسئین» به معنای رانده شده همراه با ذلّت است.

امر«کُونُوا» که در جمله مذکور آمده است، امر تکوینی است و امر تشریعی نیست؛ کما اینکه خداوند متعال در سوره «یس» فرموده است: «إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ»[2]. امر مذکور، کنایه از سرعت تکوین و نفوذ اراده الهی در تبدیل نافرمانانِ از بنی‏اسرائیل به بوزینه است.

نکته دیگر اینکه منظور از «فَقُلْنَا لَهُمْ..» در آیه مورد بحث [آیه 65 بقره]، گفتار لفظی نیست، بلکه قول خداوند متعال در این مورد، همان فعل و اراده خداست. پس منظور از «فَقُلنَا لَهُم»، «أَرَدنا» می‏باشد؛ همان‏طور که خداوند متعال فرموده است: «...فَقَالَ لَهَا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ »[3].

امیرالمؤمنین امام علی (ع) فرموده است: «لَا بِصَوْتٍ يَقْرَعُ وَ لَا بِنِدَاءٍ يُسْمَعُ وَ إِنَّمَا كَلَامُهُ سُبْحَانَهُ فِعْلٌ مِنْهُ أَنْشَأَه»[4]؛ یعنی کلام خداوند متعال، همان فعل و اراده خداوند است. به بیان روشن‏تر، اراده فعلی خداوند متعال، همان تحقق مراد است و سنت الهی بر این جاری شده است که امر تکوینی ذات باری تعالی تخلّف‏پذیر نیست و چیزی نمی‏تواند مانع اراده تکوینی خداوند متعال گردد.

دو نوع امر وجود دارند؛ یکی امر تکوینی و دیگری امر تشریعی است. تفاوت اوامر تکوینی با اوامر تشریعی در این است که در اوامر تکوینی، مراد از اراده تخلف‏ناپذیر است، ولی در اوامر تشریعی، مراد می‏تواند از اراده، تخلف نماید چون مخاطب اوامر تشریعی، انسان است که مختار است و چون مختار است، هم قدرت بر اطاعت دارد و هم قدرت بر عصیان دارد لذا اگر دوست داشت، انجام می‏دهد و اگر دوست نداشت، انجام نمی‏دهد. اوامر در آیات ذیل، اوامر تشریعی‏اند:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ»[5].

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ...»[6].

در اوامر تکوینی چیزی جز فعل مستقیم الهی نیست و هیچ چیزی مانع از نفوذ اراده الهی ذات کبریائی حق تعالی نمی‏شود و لذا هم خود مأمور، مطیع فرمان حضرت حق است و هم اشیاء دیگر نمی‏توانند مانع باشند. در اراده تکوینی، مثل اراده تشریعی، خداوند متعال چیزی از کسی به عنوان تکلیف نمی‏خواهد تا بگوید که من فاعل مختارم و اگر دلم خواست، انجام می‏دهم و اگر دلم نخواست، انجام نمی‏دهم لذا در رابطه با اوامر تشریعی، عصیان نیز وجود دارد، ولی در رابطه با اوامر تکوینی، عصیان وجود ندارد؛ مثل فرمایش خداوند متعال: «قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْداً وَ سَلاَماً عَلَى إِبْرَاهِيمَ»[7].

امر مذکور در آیه مورد بحث [آیه65 بقره] نیز از اوامر تکوینی است و به تعبیر روشن‏تر، سنت خداوند متعال برای تحقق و فعلیت یافتن به قول نیاز ندارد. خداوند متعال هنگامی که چیزی را اراده فرمود، آن امر محقق می‏شود و بین اراده و فعل او فاصله‏ای نیست. امام باقر (ع) فرموده است: «سُبْحَانَ اللَّهِ؛ مَا شَاءَ اللَّهُ، كَانَ وَ مَا لَمْ يَشَأ، لَمْ يَكُن»[8]؛ خداوند منزه است؛ آنچه را بخواهد، محقق می‏شود و آنچه را نخواهد، محقق نمی‏شود.

واژه «قردة» جمع «قرد» به معنای بوزینه و میمون است؛ البته گاهی «قرود» بر وزن فعول جمع بسته می‏شود.

واژه «خاسئین» از ریشه «خسأ» به معنای طرد کردن همراه با ذلت است.

یکی از ویژگی‏های لغت عرب، تنوع الفاظ لغت عرب است که برای هر معنایی، از لغت خاصی استفاده می‏کند. در لغت عرب، مردم برای دور کردن سگ از لغت «إخسأ» که با خفت و خواری همراه است، استفاده می‏کنند. خداوند متعال در رابطه با دوزخیانی که فردای قیامت تقاضای بیرون رفتن از جهنم را می‏کنند، فرموده است: «قَالَ اخْسَئُوا فِيهَا وَ لاَ تُكَلِّمُونِ»[9]؛ (خداوند) مى‌گويد: «دور شويد در دوزخ و با من سخن مگوييد».

در رابطه با جمله «كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ»، سه احتمال مطرح شده است؛ احتمال اول، اینکه نافرمانانِ از بنی‏اسرائیل حقیقةً به بوزینه تبدیل شدند؛ احتمال دوم، اینکه آنان در عین حال که چهره انسان داشتند، روحیات بوزینه پیدا کردند و احتمال سوم، اینکه جمله مذکور، تمثیل است، یعنی آنان به بوزینه تبدیل نشدند و صفات بوزینه را نیز پیدا نکردند، بلکه از باب تمثیل به بوزینه تشبیه شده‏اند. توضیح و تفصیل بیشتر مطلب و قول مختار، ان‏شاءالله، در جلسه آینده بیان خواهد شد.

«الحمد لله رب العالمین»