فقه

مسأله583: «إذا تيقّن بعد الفراغ من الوضوء أنّه ترك جزءاً منه و لا يدري أنّه الجزء الوجوبي أو الجزء الاستحبابي فالظاهر الحكم بصحّة وضوئه لقاعدة الفراغ و لا تعارض بجريانها في الجزء الاستحبابي لأنّه لا أثر لها بالنسبة إليه و نظير ذلك ما إذا توضّأ وضوءاً لقراءة القرآن و توضّأ في وقت آخر وضوءاً للصلاة الواجبة ثمّ علم ببطلان أحد الوضوءين فإنّ مقتضى قاعدة الفراغ صحّة الصلاة و لا تعارض بجريانها في القراءة أيضاً لعدم أثر لها بالنسبة إليها»[1].

به نظر مرحوم سید (ره)، اگر شخص بعد از فراغ از وضو، یقین پیدا کرد که یک جزء از وضو را ترک کرده است، ولی نمی‏داند که آن جزئی که ترک شده است، جزء واجب بوده یا جزء مستحب بوده است، در این صورت، با تمسک به قاعده فراغ به صحت وضوئی که گرفته است، حکم می‏شود و جریان قاعده فراغ نسبت به جزء واجب با جریان آن در جزء استحبابی تعارض نمی‏کند چون اثری بر جریان قاعده فراغ نسبت به جزء استحبابی بار نمی‏شود. نظیر مسأله مذکور، موردی است که شخص برای قرائت قرآن وضو بگیرد و در زمان دیگری برای نماز واجب وضو بگیرد و سپس به بطلان یکی از آن دو وضو علم پیدا کند که مقتضای قاعده فراغ حکم به صحت نماز است و جریان آن در رابطه با نماز واجب با جریان آن در رابطه با قرائت قرآن [که امری مستحب است،] تعارض پیدا نمی‏کند زیرا اثری بر جریان قاعده فراغ در رابطه با قرائت قرآن که امری مستحب است، بار نمی‏شود.

مسأله مذکور، دو فرض دارد.

فرض اول، اینکه شخص بعد از وضو به ترک یکی از اجزاء وضو یقین پیدا می‏کند، ولی به مستحب یا واجب بودن آن جزء علم ندارد که در این صورت، با تمسک به قاعده فراغ به صحت وضو حکم می‏شود.

مرحوم سید (ره) فرمود که جریان قاعده فراغ در فرض مذکور، با جریان آن در رابطه با جزء مستحب، تعارض پیدا نمی‏کند چون اثری بر جریان آن قاعده نسبت به جزء مستحب بار نمی‏شود، لکن عرض می‏شود که این کلام که جریان قاعده فراغ نسبت به جزء مستحب، اثری ندارد، در صورتی معنی پیدا می‏کند که استحباب اعاده وضو برای تدارک جزء استحبابی ثابت نباشد، اما اگر اعاده وضو برای تدارک جزء استحبابی، استحباب داشته باشد، جریان قاعده فراغ نسبت به جزء مستحب دارای اثر خواهد بود و در این صورت، جریان قاعده فراغ در رابطه با جزء واجب با جریان قاعده فراغ در رابطه با جزء مستحب تعارض خواهد داشت. پس اگر ثابت شد که اعاده وضو برای تدارک جزء مستحب، استحباب دارد، در این صورت علم اجمالی برای ترتّب اثر عملی واجب یا مستحب، منجَّز خواهد بود لذا همان‏طور که سابقاً [در مسأله281] عرض شد، اگر علاوه بر جریان قاعده فراغ در رابطه با جزء واجب، این قاعده در رابطه با جزء مستحب نیز جاری شود، در این صورت، این دو قاعده با هم تعارض و تساقط خواهند کرد و به قاعده اشتغال رجوع خواهد شد.

فرض دوم، اینکه اگر شخص برای قرائت قرآن وضو بگیرد و در زمان دیگری برای نماز واجب وضو بگیرد و سپس به بطلان یکی از آن دو وضو علم پیدا کند، مقتضای قاعده فراغ حکم به صحت نماز است و جریان آن در رابطه با نماز واجب با جریان آن در رابطه با قرائت قرآن [که امری مستحب است،] تعارض پیدا نمی‏کند زیرا اثری بر جریان قاعده فراغ در رابطه با قرائت قرآن که امری مستحب است، بار نمی‏شود.

در رابطه با فرض دوم نیز عرض می‏شود که کلام مرحوم سید (ره)، مبنی بر فاقد اثر بودن قاعده فراغ در رابطه با قرائت قرآن، در فرضی است که قرائت قرآن واجب نباشد، ولی اگر قرائت قرآن به واسطه چیزی، مثل نذر، یمین و امثال آن، واجب شده باشد، در این صورت، علم اجمالی منجَّز خواهد بود لذا جریان قاعده فراغ در رابطه با قرائت قرآن، دارای اثر خواهد بود و لذا جریان این قاعده نسبت به نماز واجب با جریان آن نسبت به قرائت قرآن [که واجب بوده است،] تعارض پیدا خواهد کرد لذا این دو قاعده تساقط خواهند کرد و باید به قاعده اشتغال رجوع شود.

فرض سومی نیز در رابطه با مسأله مورد بحث [مسأله583]، قابل طرح است و آن، اینکه اگر شخص برای قرائت قرآن وضو بگیرد، ولی قرائت قرآن را انجام ندهد و سپس در زمان دیگری برای خواندن نماز وضو بگیرد و بعد از خواندن نماز به بطلان یکی از دو وضوئی که گرفته بود، علم پیدا کرد، در این صورت نیز علم اجمالی منجَّز است زیرا اگر قرائت قرآن جنبه استحبابی داشته باشد، یکی از وضوها باید تدارک شود چون از باب اینکه قرائت قرآن امری مستحب بوده است، وضو به خاطر قرائت قرآن نیز مستحب می‏باشد لذا در این صورت نیز به خاطر امر مستحب، ترتیب اثر عملی بر آن وضو بار می‏شود. بنابراین، قاعده فراغ در رابطه با نماز جاری نمی‏شود چون جریان این قاعده در رابطه با نماز با جریان آن در رابطه با وضوی برای قرائت استحبابی معارض خواهد بود لذا تساقط می‏کنند و باید به قاعده اشتغال رجوع شود.

مسأله 584: «إذا تيقّن ترك جزء أو شرط من أجزاء أو شرائط الوضوء، فإن لم تفت الموالاة، رجع و تدارك و أتى بما بعده و أمّا إن شك في ذلك، فإمّا أن يكون بعد الفراغ أو في الأثناء، فإن كان في الأثناء، رجع و أتى به و بما بعده و إن كان الشك قبل مسح الرِجل اليسرى في غسل الوجه مثلًا أو في جزء منه و إن كان بعد الفراغ في غير الجزء الأخير، بنى على الصحّة لقاعدة الفراغ و كذا إن كان الشك في الجزء الأخير، إن كان بعد الدخول في عمل آخر أو كان بعد ما جلس طويلًا أو كان بعد القيام عن محلّ الوضوء و إن كان قبل ذلك، أتى به، إن لم تفت الموالاة و إلّا استأنف»[2].

به نظر مرحوم سید (ره)، اگر شخص یقین پیدا کند که جزئی از اجزاء وضو [، مثل مسح کردن] یا شرطی از شرائط وضو [، مثل طهارت و مباح بودن آب وضو] را ترک کرده است، پس اگر موالات به هم نخورده باشد، برمی‏گردد و آن را تدارک می‏کند و اجزاء بعد را انجام می‏دهد. اما اگر او در ترک جزء یا شرط وضو شک کرده باشد، آن شک، یا بعد از فراغ از وضو است یا در اثناء وضو است که اگر شک مورد نظر در اثناء وضو باشد، برمی‏گردد و آن شرط یا جزء مشکوک را انجام می‏دهد و سپس اجزاء بعد را انجام می‏دهد، هرچند که شک مورد نظر قبل از مسح پای چپ، مثلاً در شستن صورت یا در جزئی از شستن صورت باشد [که در این صورت نیز برمی‏گردد و صورت را دوباره می‏شوید و بقیه وضو را نیز انجام می‏دهد]، ولی اگر شک مورد نظر بعد از فراغ از وضو و در غیر جزء آخر باشد، در این صورت، با تمسک به قاعده فراغ به صحت وضو حکم می‏شود و همچنین، اگر شک در جزء آخر باشد، ولی وی وارد عمل دیگری شده باشد یا بعد از جزء آخر مدت طولانی نشسته باشد یا از محل وضو بلند شده باشد [که در این صورت نیز با تمسک به قاعده فراغ به صحت وضو حکم می‏شود]، ولی اگر شک در جزء آخر باشد، ولی وی هنوز وارد عمل دیگری نشده باشد یا مدت زیادی ننشسته باشد یا از محل وضو بلند نشده باشد، اگر موالات به هم نخورده باشد [، مثل صورت قبل]، آن جزء مشکوک را دوباره انجام می‏دهد و وضویش صحیح است، ولی اگر موالات به هم خورده باشد، او دوباره و از ابتدا وضو می‏گیرد.      

«الحمدلله رب العالمین»