فقه

مسأله697: «إذا صلّى ثمّ شك في أنّه اغتسل للجنابة أم لا يبني على صحّة صلاته و لكن يجب عليه الغسل للأعمال الآتية و لو كان الشك في أثناء الصلاة بطلت، لكن الأحوط إتمامها ثمّ الإعادة»[1].

به نظر مرحوم سید (ره)، اگر شخص بعد از خواندن نماز، شک کند که آیا [قبل از خواندن نماز،] غسل جنابت را انجام داده است یا غسل جنابت را انجام نداده است، بر صحت نمازی که خوانده است بنا می‏گذارد و لکن بر او واجب است که برای اعمالی که بعد می‏خواهد انجام بدهد غُسل کند، اما اگر در اثناء نماز شک کند که غسل جنابت را انجام داده است یا انجام نداده است، نمازش باطل است، لکن احتیاط [مستحب] این است که آن نماز را تمام کند و سپس آن را اعاده کند.

در رابطه با مسأله مذکور، دو فرع مورد بحث است؛

فرع اول، شک بعد از نماز است که مرحوم سید (ره) فرموده است که نمازی که شخص خوانده است، صحیح است ولی برای نمازها و اعمال بعدی باید غسل کند.

دلیل حکم مذکور، تمسک به قاعده فراغ است، یعنی چون شخص بعد از اینکه از خواندن نماز فارغ شده است در انجام غُسل جنابت شک کرده است و این شک به شک در صحّت و فساد نماز برمی‏گردد لذا چون شخص از عمل فارغ شده است به چنین شکّی اعتنا نمی‏کند و به صحت نمازی که خوانده است حکم می‏شود.

ان قلت: در این فرض، با استصحاب حدث سابق، به بقاء حدث حکم می‏شود و در نتیجه، نمازی که شخص خوانده است با حالت جنابت خوانده است و باطل است.

قلنا: در فرض مذکور، مجالی برای جریان استصحاب حدث و در نتیجه، حکم به بطلان نماز نیست چون قاعده فراغ، مخصِّص یا کالمخصِّص است، یعنی قاعده فراغ، استصحاب حدث را تخصیص می‏زند و با آمدن قاعده فراغ مجالی برای استصحاب حدث باقی نمی‏ماند.

سؤال: چرا مرحوم سید (ره) با اینکه فرموده است که نمازی که شخص خوانده است، صحیح است، لکن در ادامه گفته است که شخص، برای اعمال بعدی باید غسل کند؟ این یک بام و دو هوا نیست؟ زیرا وقتی با قاعده فراغ به صحت نمازی که خوانده است، حکم شود برای اعمال بعدی نیز بر اساس عمل به قاعده فراغ باید به صحت اعمال بعدی حکم شود.

پاسخ: نسبت به اعمال بعدی نمی‏توان قاعده فراغ جاری کرد زیرا محدوده قاعده فراغ، موردی است که بعد از انجام عملی، در صحت و فساد آن شک شود که با تمسک به قاعده فراغ به صحتِ عمل انجام شده حکم می‏شود، پس معنا ندارد که در رابطه با عملی که هنوز انجام نشده است، قاعده فراغ جاری شود زیرا فراغ نسبت به عملی که هنوز انجام نشده است، معنا ندارد بنابراین، در رابطه با اعمال بعدی، با تمسک به استصحاب حدث، به بقاء حدث سابق حکم می‏شود لذا شخص باید برای اعمالی که بعداً می‏خواهد انجام بدهد، غسل کند.

فرع دوم، شک در اثناء نماز است که مرحوم سید (ره) فرموده است که نماز شخص باطل می‏شود، لکن احتیاط مستحب این است که شخص نمازش را تمام کند و سپس آن را اعاده کند.

دلیل حکم مذکور؛ مبنی بر بطلان نماز، استصحاب حدث سابق است و در این فرض جایی برای جریان قاعده فراغ نیست زیرا عمل هنوز تمام نشده است و هنوز شخص، از انجام عمل فارغ نشده است تا بتواند با تمسک به قاعده فراغ به صحت نماز حکم کند و در این فرض، وِزان اجزاء لاحقه عین وِزان اعمال آتیه است، پس همان‏گونه که نسبت به اعمالی که شخص بعداً می‏خواهد انجام بدهد باید غسل کند، نسبت به اجزاء لاحقه نیز باید غسل کند و چون شک او در اثناء نماز است، نمی‏تواند بقیه نماز را با حالت جنابت بخواند و حَدث، قاطع نماز است [الحدثُ قاطعٌ للصلاة]، یعنی همین که شخص، در اثناء نماز شک کند و بقاء حدث سابق را استصحاب کند، نمازش باطل می‏شود، پس استصحاباً [، یعنی از باب جریان استصحاب بقاء حدث] و تعبداً [، یعنی عمل به دستور شارع] شک در اثناء عمل، موجب بطلان عمل می‏شود. البته احتیاط مستحب این است که شخص نمازش را تمام کند و آن را اعاده کند.

به تعبیر دیگر، طهارت از شروط مقارنة است، یعنی هر جزئی از اجزاء عبادت باید مقارن با طهارت باشد، پس اگر در اکوان متخلّله، خللی پیش آید، یعنی اگر در مراحل زمانی یا مکانی نماز خللی پیش آید نماز باطل می‏شود و چون طهارت، از شرایط مقارن با نماز است لذا از همان تکبیر اول نماز تا پایان نماز که شخص سلام می‏دهد، باید طهارت داشته باشد، بنابراین اگر برای لحظه‏ای طهارت او مخدوش شود، نمازش باطل می‏شود و در فرض مذکور، چون شخص در اثناء نماز، در طهارت شک کرده است، حدث سابق استصحاب می‏شود و به بطلان نماز حکم می‏شود.

«الحمدلله رب العالمین»