تفسیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تفسیر آیه66: «فَجَعَلْنَاهَا نَكَالاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَ مَا خَلْفَهَا وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ»[1]؛ ما اين كيفر را درس عبرتى براى مردم آن زمان و نسل‏هاى بعد از آنان و پند و اندرزى براى پرهيزكاران قرار داديم.

جریان تاریخی مسخ که در جلسه گذشته به آن اشاره شد، یک قضیه شخصیه نیست تا در طول تاریخ قابل تکرار نباشد، بلکه از اینکه خداوند متعال فرموده است که این کیفر شما را درس عبرتی برای مردم آن زمان و نسل‏های بعد قرار دادیم، حاکی از این است که ممکن است مسخ تکرار شود.

تعبیر مشابه مطلب مذکور نیز در قرآن آمده است: «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالاً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»[2].

«نکالاً» که در آیه مذکور، آمده است، به معنای درس عبرت است.

خداوند متعال در آیه 65 سوره بقره به ماجرای مقرر شدن روز شنبه برای تعطیلی بنی‏اسرائیل اشاره کرد و فرمود که روز شنبه روز تعطیلی یهودیان است و پروردگار عالم برای تعدیل روحیه حرص و آز و دنیا طلبی آنان، فرمود که هر گونه فعالیت اقتصادی و از جمله ماهی‏گیری در این روز تعطیل است، ولی بنی‏اسرائیل از دستور خداوند متعال سرپیچی کردند و با حیله و مکر وارد شدند و خداوند متعال با شدّت با آنها برخورد کرد و آنها را به بوزیه تبدیل کرد. در جلسه گذشته عرض شد که در رابطه با جمله «كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ» سه احتمال مطرح است؛ احتمال اول، اینکه نافرمانانِ از بنی‏اسرائیل حقیقةً به بوزینه تبدیل شدند؛ احتمال دوم، اینکه آنان در عین حال که چهره انسان داشتند، لکن روحیات بوزینه پیدا کردند و احتمال سوم، اینکه جمله مذکور، تمثیل است، یعنی به بوزینه تبدیل نشدند و صفات بوزینه را نیز پیدا نکردند، بلکه از باب تمثیل به بوزینه تشبیه شده‏اند.

آنچه از ظاهر آیه شریفه تلقّی می‏شود، این است که بنی‏اسرائیل حقیقةً به بوزینه تبدیل شدند و جمله مذکور از باب مثل نیست، بلکه آنها واقعاً تبدیل به بوزینه شدند و روحیات بوزیه پیدا کردند، یعنی هم قلبشان روحیات بوزینه پیدا کرد و هم قالبشان تبدیل به بوزینه شد.

البته بعضی از بزرگان نظری مطرح کرده‏اند و گفته‏اند که بنی‏اسرائیل با حفظ روحیات انسانی، شکل بوزینه پیدا کردند، یعنی انسان بوزینه‏گونه بودند، لکن این نظر با ظاهر آیه مذکور، سازگار نیست چون خداوند فرموده است: «كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ»؛ یعنی بوزینه بشوید و چون امر تکوینی ذات حق تعالی تخلف‏پذیر نیست، پس به نظر می‏رسد که آنان قالب و شکل بوزینه پیدا کرده بودند و قلباً نیز روحیات بوزینه به خود گرفته بودند.

«نکال» جمع «نِکل» به معنای منع و ممانعت و پیش‏گیری است. فقهای عظام ممانعت از قسم خوردن را «نکول» گویند. به دهانه و لجام اسب نیز «نِکل» گفته می‏شود چون حیوان به وسیله آن مهار می‏شود و آن لجام، مانع حرکت حیوان می‏شود. علت اینکه خداوند متعال تعبیر «نکال» را در آیه 66 بقره مطرح کرده است، این است که عذاب و عقاب بنی‏اسرائیل مانع تکرار خطای آنها از جانب دیگران می‏شود.

تعبیراتی که در اسلام در رابطه با عقوبت به کار رفته‏اند، حاکی از این است که آن عقوبت‏ها جنبه انتقامی ندارند، بلکه جنبه عبرت و پیش‏گیری دارند چون خداوند متعال در صدد انتقام‏گیری از بندگان نیست لذا اگر جامعه حدود الهی را رعایت کند، به این معناست که آن جامعه در مهار جرم یک رویه عاقلانه را در پیش گرفته است.

عبارت «لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا»، به بقیه بنی‏اسرائیل مربوط است که در آن زمان می‏زیسته‏اند و از فرمان الهی مبنی بر تعطیلی ماهی‏‏گیری در روزه شنبه تمرّد نکرده بودند.

کلمه «خلف» دو معنا دارد که این دو معنا در مقابل همند؛ یکی اینکه «خلف» به معنای پشتِ سر است و دیگری، اینکه «خلف» به معنای پیشِ‏رو است، ولی تناسب آیه معنای دوم را می‏رساند، یعنی «خلف» در این آیه به معنای پیش‏رو است چون تاریخ هیچ‏گاه برای زمان قبل جنبه عبرت بودن ندارد، بلکه تاریخ همواره در مورد آینده جنبه عبرت دارد لذا «و ما خلفها»، مربوط به آیندگان است که بعد از بنی‏اسرائیل آمده‏اند.

مطلب دیگری که باید به آن اشاره شود، در رابطه با «موعظة للمتقین» است. موعظه عمل پسندیده‏ای است که برای متقین جنبه پند و اندرز دارد، لکن سؤالی که مطرح می‏شود، این است که تأثیرگذاری موعظه چه شرائطی دارد؟

موعظه چهار شرط دارد:

شرط اول، اینکه واعظ باید متّعظ باشد، یعنی خودش باید موعظه‏پذیر باشد.

«سخن کز دل برآید، بر دل نشیند».

واعظِ غیر متّعظ مثل قطره آبی است که از روی سنگ صاف عبور می‏کند، یعنی موعظه او تأثیری نمی‏گذارد. بنابراین، واعظ باید متّعظ باشد و طعم و رنگی از آنچه می‏گوید، در وجود خودش باشد. امیرالمؤمنین (ع) فرموده است: «أَيُّهَا النَّاسُ اسْتَصْبِحُوا مِنْ‏ شُعْلَةِ مِصْبَاحٍ‏ وَاعِظٍ مُتَّعِظ»^[3]؛ ای مردم روشنایی را از زبانه چراغ واعظی بگیرید که خودش پند خود را به کار می‏بندد.

پیامبران الهی (ع) به آنچه می‏گفته‏اند، عمل می‏کرده‏اند. خداوند متعال فرموده است: «...وَ مَا أُرِيدُ أَنْ أُخَالِفَكُمْ إِلَى مَا أَنْهَاكُمْ عَنْهُ...»[4]؛ یعنی نمی‏خواهم نسبت به آنچه شما را باز می‏دارم، مخالفت کنم.

شرط دوم، اینکه واعظ باید اصول سخن گفتن را بلد باشد. نکته مهمی که باید به آن توجه شود، این است که سخن باید متناسب با مخاطبین باشد. در روایت آمده است: «كِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى أَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ؛ عَلَى الْعِبَارَةِ وَ الْإِشَارَةِ وَ اللَّطَائِفِ وَ الْحَقَائِقِ فَالْعِبَارَةُ لِلْعَوَامِّ وَ الْإِشَارَةُ لِلْخَوَاصِّ وَ اللَّطَائِفُ لِلْأَوْلِيَاءِ وَ الْحَقَائِقُ لِلْأَنْبِيَاء»[5]؛ کتاب خداوند مشتمل بر چهار چیز است؛ عبارات، اشارات، لطائف و حقائق؛ پس عبارات قرآن برای عوام است و اشارات آن برای خواص است و لطائف آن برای اولیاء است و حقائق آن برای انبیاء است.

شرط سوم، اینکه واعظ باید به گونه‏ای سخن بگوید که مخاطب احساس نکند که به او اهانت می‏شود. در مَثَل آمده است «إِيَّاكِ‏ أَعْنِي‏ وَ اسْمَعِي‏ يَا جَارَة»؛ به تو می‏گویم، ولی ای همسایه تو گوش کن.

در فارسی نیز می‏گویند که به در می‏گویند که دیوار بشنود.

بنابراین، انسان باید غیر مستقیم به موعظه دیگران بپردازد تا موعظه او اثرگذار باشد.

شرط چهارم، اینکه شنونده موعظه قصد جدی داشته باشد که سخن واعظ را بشنود و بپذیرد، اما اگر قصد او مخالفت با موعظه باشد، آن موعظه تأثیر نخواهد گذاشت.

«الحمد لله رب العالمین»