تفسیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ادامه تفسیر آیه65: «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ»[1]؛ به طور قطع از حال كسانى از شما كه در روز شنبه نافرمانى و گناه كردند، آگاه شده‌ايد! ما به آنها گفتيم: «به صورت بوزينه‌هايى [میمون‏هایی] طرد شده درآييد!».

خدای متعال در آیه مذکور، ماجرای دیگری را درباره بنی‏اسرائیل یادآور شده است و آن، حکم تعطیلی روز شنبه در تورات و سرپیچی یهودیان از این فرمان بوده است. در بین ده فرمانی که حضرت موسی (ع) برای بنی اسرائیل داشته، فرمان چهارم، فرمان به تعطیلی روز شنبه بوده است؛ البته حضرت موسی (ع) می‏خواست روز جمعه را به عنوان تعطیلی اعلام کند، ولی بنی‏اسرائیل مخالفت کردند. آلوسی در تفسیر روح المعانی گفته است که باور بنی‏اسرائیل این بود که خداوند متعال، عالَم را در شش روز آفریده است و شنبه جزء آن شش روز نبوده است و شنبه را خداوند به استراحت پرداخته است لذا آنها گفتند که ما نیز روز شنبه را برای تعطیلی انتخاب می‏کنیم که استراحت کنیم. البته، این سخن صحیح نیست چون خداوند متعال به این پندار غلط پاسخ داده است و فرموده است: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ مَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ»[2]؛ ما آسمان‏ها و زمين و آنچه را در ميان آنهاست، در شش روز [شش دوران‌] آفريديم و هيچ‏گونه رنج و سختى به ما نرسيد!

بنابراین، یکی از فرامینی که حضرت موسی (ع) از جانب خداوند متعال برای بنی‏اسرائیل آورد، تعطیلی روز شنبه بود، لکن بنی‏اسرائیل از فرمایش خداوند سرپیچی کردند و مورد مسخ قرار گرفتند و به بوزینه تبدیل شدند و خداوند متعال درس بزرگی به بنی‏اسرائیل داد که برای همه جنبه آموزش و عبرت دارد که باید مواظب باشند که از فرامین پروردگار عالم سرپیچی نکنند.

ماجرا از این قرار بود که خداوند متعال دستور داد که روز شنبه تعطیل باشد و به گروهی از بنی‏اسرائیل که در کنار دریا زندگی می‏کردند، دستور داده شد که در روز شنبه از دریا ماهی نگیرند، ولی آنها وقتی دیدند که روز شنبه ماهیان فراوانی کنار ساحل می‏آیند، وسوسه شدند که آن ماهیان را صید کنند، لکن چون فرمان الهی این بود که روز شنبه ماهی نگیرند، نمی‏توانستند در روز شنبه ماهیان را صید کنند لذا حیله‏ای پیاده کردند و آن، این بود که آنان حوضچه‏هایی در کنار ساحل دریا ساختند، به گونه‎‏ای که روز شنبه ماهیان همراه با آب وارد آن حوضچه‏ها می‏شدند و آنان در انتهای روز راه خروج ماهیان را می‏بستند تا ماهیان در آن حوضچه‏ها گرفتار شوند و روز یکشنبه آنها را صید می‏کردند و به خیال خودشان، هم ماهیان را صید می‏کردند و هم فرمان الهی، مبنی بر عدم صید ماهی در روز شنبه را مخالفت نکرده بودند.

داستان صید ماهیان از طرف بنی‏اسرائیل در سوره بقره به تفصیل آورده نشده است، لکن این داستان در سوره اعراف به طور مفصّل ذکر شده است و خداوند متعال فرموده است: «وَ اسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ يَوْمَ لاَ يَسْبِتُونَ لاَ تَأْتِيهِمْ كَذلِكَ نَبْلُوهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ»[3]؛ و از آنها درباره (سرگذشت) شهرى كه در ساحل دريا بود، بپرس! زمانى كه آنها در روزهاى شنبه تجاوز (و نافرمانىِ خدا) مى‌كردند؛ همان هنگام كه ماهيانشان روز شنبه (كه روز تعطيل و استراحت و عبادت بود، بر سطح آب) آشكار مى‌شدند، امّا در غير روز شنبه، به سراغ آنها نمى‌آمدند؛ اينچنين آنها را به چيزى آزمايش كرديم كه نافرمانى مى‌كردند!

خداوند متعال بنی‏اسرائیل را به خاطر سرپیچی از دستور الهی مجازات کرد و چهره آنان را از صورت انسان به چهره بوزینه دگرگون ساخت.

معانی واژه‏ها

«لقد»: خداوند متعال در آیه مذکور، «لام مفتوحه» و لفظ «قد» به کار برده است و این دو در ادبیات عرب به معنای تأکید و قطعیتند لذا مطلبی که بعد از این دو بیان شده است، قطعی و روشن است و هیچ تردیدی در آن نیست.   

«علم»: کلمه «علم» گاهی به معنای دانستن می‏آید و گاهی به معنای شناختن می‏آید. همچنین، «علم» فعل متعدی است، لکن گاهی یک مفعولی است و گاهی دو مفعولی است که در صورتی که متعدی به یک مفعول باشد، به معنای شناختن است، مثل «عَلمتُ علیاً»، یعنی من علی را شناختم، در صورتی که «علم» متعدی به دو مفعول باشد، به معنای دانستن است، مثل «علمتُ علیاً عالماً»، یعنی من علی را عالم دانستم. در آیه مورد بحث [آیه 65 بقره]، «علم» به یک مفعول متعدی شده است و به معنای شناختن است، یعنی خداوند متعال به بنی‏اسرائیل فرموده است که شما درباره آن کسانی که در قضیه روز شنبه تعدی و تجاوز کردند، شناخت کامل داشتید.

«اعتدوا»: این واژه از ریشه «عدو» به معنای راه رفتن سریع گرفته شده است. سه واژه در رابطه با راه رفتن وجود دارد؛ «مشی» به معنای راه رفتن عادی است؛ «سعی» به معنای کمی تند رفتن است و «عدو» به معنای راه رفتن با شتاب و سریع است. لغویین گفته‏اند: «عدی فی مشیه عدواً»، یعنی در راه رفتنش سرعت گرفت. در لغت عرب در رابطه با کسی که از مکانی به مکان دیگر می‏رود، از واژه «مشی» استفاده می‏شود و در رابطه با کسی که مقداری سریع حرکت کند، از واژه «سعی» استفاده می‏شود و در رابطه با کسی که با شتاب راه برود و بدود، از واژه «عدو» استفاده می‏شود. در آیه 65 بقره واژه «اعتدوا» به کار برده شده است و این، بدان معناست که بنی‏اسرائیل خیلی تجاوز کردند و از مرز گذشتند. اگر کسی در دشمنی و عداوت به سوی انسان خیز بردارد و در دشمنی خود شتاب بگیرد، به او «عدو» گفته می‏شود.

«سبت»: واژه‏شناسان گفته‏اند که واژه «سبت» عبری بوده است و بعداً عربی شده است. گاهی «شبوت» و گاهی «شبات» گفته شده است و گاهی نیز «شبت» گفته شده است که «شبت» به «سبت» تبدیل شده است و واژه «شبت» در زبان عبری به روز شنبه اطلاق می‏شده است که در این روز مردم از کار دست می‏کشیده‏اند و استراحت می‏کرده‏اند لذا واژه «سبت» در لغت عرب به معنای قطع کردن است، یعنی کسانی که استراحت می‏کنند، از کار روزانه خود دست می‏کشند و کار کردن را قطع می‏کنند و به استراحت می‏پردازند. خداوند متعال در سوره نبأ واژه «سبت» را برای رساندن معنای استراحت به کار برده است و فرموده است: «وَ جَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتاً»[4]؛ یعنی خواب شما را مایه آرامشتان قرار دادیم. بنابراین، یکی از احکام قطعی تورات تعطیلی روز شنبه بوده است که یهودیان در این روز به استراحت می‏پرداختند.

ادیان الهی یک روز را به عنوان روز استراحت قرار داده‏اند و هدف این بوده است که مردم به طور عمده در آن روز به عبادت بپردازند. البته در رابطه با روز جمعه که روز تعطیلی مسلمانان است، استراحت مطلق وجود ندارد و انسان بعد از عبادت، باید برای کسب روزی تلاش کند. خداوند فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلاَةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلاَةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»[5]؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! هنگامى كه براى نماز روز جمعه اذان گفته شود، به سوى ذكر خدا بشتابيد و خريد و فروش را رها كنيد كه اين براى شما بهتر است؛ اگر مى‌دانستيد!

و هنگامى كه نماز پايان گرفت، (شما آزاديد) در زمين پراكنده شويد و از فضل خدا بطلبيد و خدا را بسيار ياد كنيد؛ شايد رستگار شويد!

«الحمد لله رب العالمین»