تفسیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تفسیر آیه67: «وَ إِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قَالُوا أَ تَتَّخِذُنَا هُزُواً قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ»[1]؛ «و (به ياد آوريد) هنگامى را كه موسى به قوم خود گفت که خداوند به شما دستور مى‌دهد که ماده گاوى را ذبح كنيد (و قطعه‌اى از بدن آن را به مقتولى كه قاتل او شناخته نشده است، بزنيد تا او زنده شود و قاتل خويش را معرفى كند و غوغا خاموش گردد). گفتند که آيا ما را مسخره مى‌كنى؟ (موسى) گفت که از اينكه از جاهلان باشم، به خدا پناه می‏برم».

داستان بنی‏اسرائیل از این آیه [آیه 67] به بعد عوض می‏شود. خداوند متعال در این آیه و آیات بعد به داستان دیگری در رابطه با بنی‏اسرائیل اشاره می‏کند که چند نکته از این ماجرا قابل برداشت است.

از جمله نکاتی که از این ماجرا به دست می‏آید، یکی این است که همچنان، قوم بنی‏اسرائیل لجوج و بهانه‏گیر بوده‏اند و نکته بعد، اینکه بنی‏اسرائیل در برخورد و رویارویی با آیات الهی، بد برخورد می‏کردند و روش برخوردشان با دستورات الهی بد بود و بهانه‏گیر بودند. نکته سوم، اینکه آیه مورد بحث [آیه 67]، عبرت‏آموز است. نکته چهارم، اینکه بر خلاف جریانات قبلی که در رابطه با حضرت موسی (ع) و بنی‏اسرائیل بیان شد و جریان به صورت فشرده بیان شده بود، در این آیه که داستان گاو بنی‏اسرائیل مطرح شده است، داستان به صورت مشروح و مفصّل آمده است.

بعضی از مفسرین گفته‏اند که دلیل فشرده بودن قضایای مطرح شده در آیات قبل و مشروح بودن داستان مطرح شده در آیه مورد بحث [آیه 67]، این است که جریانات مطرح شده در آیات قبلی، در جاهای دیگر قرآن نیز آمده است لذا در این آیات به طور خلاصه و فشرده آمده است، ولی داستان گاو بنی‏اسرائیل فقط در آیه مورد بحث [آیه 67] و آیات بعد از آن آمده است و در جای دیگر به آن اشاره نشده است لذا به صورت مشروح و مفصّل ذکر شده است.

نکته پنجم، این است که داستان مطرح شده در این آیه [آیه67] و آیات بعد از آن، گواه زنده‏ای بر امکان رستاخیز است.

دلیل اینکه سوره بقره به نام «بقره» نام‏گذاری شده است، وقوع داستان گاو بنی‏اسرائیل در این سوره است.

معانی واژه‏ها

واژه «بقره» در فارسی به نام گاو ماده آمده است. البته به هر گاوی، «بقر» گفته می‏شود، اما منظور از «بقره» گاو مخصوصی بوده است و آن به گاو مخصوصی اطلاق شده است، مثل اینکه در فارسی به هر خرمایی، «تمر» گفته می‏شود، ولی به یک دانه خرما، «تمره» گفته می‏شود. کلمه «بقره» از «بقر» به معنای شکافتن وسیع و ژرف است و علت اینکه به گاو، «بقره» گفته می‏شود، این است که به وسیله گاو زمین را شخم می‏زنند و شیار می‏کنند.

در لغت عرب برای حالت‏های مختلفِ اشخاص و افراد واژگان مختلف به کار می‏رود؛ مثلاً گاهی «ناقه»می‏گویند  و گاهی «جمل» می‏گویند. در بحث مورد نظر نیز به گاو ماده «بقره» و به گاو نر «ثور» می‏گویند. «اثارة» به معنای زیر و رو کردن خاک است. جالب این است که «ثوره» که به معنای انقلاب است نیز به همین معناست و علت اینکه به انقلاب «ثوره» می‏گویند، این است که انقلاب، ماهیت را دگرگون می‏کند و صرف جابه‏جایی نیست و در حقیقت یک نوع زیر و رو کردن است. در ماجرایی که بین حضرت موسی (ع) و سحره فرعون اتفاق افتاد که فرعون قصد داشت که حضرت موسی (ع) را تحقیر کند نیز وقتی عصای حضرت موسی (ع) به اژدها تبدیل شد، ساحران، با دیدن این معجزه از جانب حضرت موسی (ع)، به فرعون گفتند که ما به سخن تو گوش نمی‏دهیم؛ هرچند که دست و پای ما را قطع کنی و ما را به دار آویزی چون در ضمیر ما انقلاب به وجود آمده است. خداوند متعال در این رابطه فرموده است: «قَالُوا لاَ ضَيْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ»[2]؛ «گفتند که مهمّ نيست (هر كارى از دستت ساخته است، بكن)! ما به سوى پروردگارمان بازمى‌گرديم!»

سؤال: علت اینکه خداوند متعال امر به کشتن گاو نموده است، چیست؟

پاسخ: پاسخ این سؤال از چند آیه بعد از آیه مورد بحث [آیه 67 بقره] روشن می‏شود. در داستان نویسی گاهی نویسنده داستان را از وسط داستان شروع می‏کند تا خواننده جذب داستان شود و تا آخر آن را دنبال کند. خداوند متعال نیز به جای اینکه در آیه 67 بقره نخست به اصل قتلی که اتفاق افتاده بود، اشاره کند و سپس بفرماید که برای مشخص شدن قاتل باید گاوی را ذبح کنید، ابتدا به امر به ذبح گاو اشاره کرده است و سپس در چند آیه بعد [«وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فِيهَا وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ مَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ»[3]]، به اصل قتل اشاره کرده است تا خواننده جذب شود.

اما دلیل اینکه خداوند متعال به کشتن گاو امر کرده است، این است که در میان بنی‏اسرائیل قتلی صورت گرفت و بیگانه‏ای نیز نبوده است تا گفته شود که او مقتول را کشته است، بلکه مسبب اصلی قتل فردی از خود بنی‏اسرائیل بوده است.

در روایات داستان بنی اسرائیل به دو گونه بیان شده است.

اول، اینکه گفته‏اند که دو نفر عاشق دختری بودند و رقابت عاشقانه بین آنها بود و هر دو به خواستگاری آن دختر رفتند. پدر دختر با یکی از خواستگاران به توافق رسید، اما فردای آن روز، جسد بی‏جان آن فرد را که با پدر دختر به توافق رسیده بود، در خرابه‏ای یافتند و همهمه شد که قاتل کیست؟ ذهن‏ها به سوی آن خواستگاری که جواب رد شنیده بود، متوجه شد و به او ظن شد که او چون جواب مثبت نگرفته است، این شخص را کشته است و لذا ابهام ایجاد شد که قاتل کیست؟

دوم، اینکه گفته‏اند که انگیزه قتل، عشق نبوده است، بلکه تصاحب ثروت بوده است، یعنی شخصی را کشته بودند تا ثروت او را تصاحب کنند و از این جهت، ابهام شد که قاتل کیست؟

پس بعد از اینکه قتلی در بنی‏اسرائیل واقع شد و مشخص نبود که قاتل کیست و هر کس، قتل را به دیگری نسبت می‏داد، بین بنی‏اسرائیل نزاع واقع شد و برای مشخص شدن قاتل به حضرت موسی (ع) مراجعه کردند و آن حضرت (ع) طبق دستور خداوند متعال به آنان دستور داد که باید گاوی را ذبح کنید تا معلوم شود که قاتل چه کسی بوده است؟

بحث جلسه آینده: ادامه داستان بنی‏اسرائیل، ان‏شاءالله، در جلسه آینده بیان خواهد شد.

«الحمد لله رب العالمین»