تفسیر

تفسیر آیه78: «وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لاَ يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلاَّ أَمَانِيَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ »[1]؛ و بعضی از آنان عوامانی‏اند كه كتاب خدا را جز يك مشت خيالات و آرزوها نمى‌دانند و تنها به پندارهايشان دل بسته‌اند.

در آیه مذکور و آیه بعد از آن که ان‏شاءالله، در جلسه آینده بیان خواهد شد، به دو دسته از یهودیان اشاره شده است؛ دسته اول، بی‏سوادان و عوامانِ از یهودند که آرزوگرا و خیال‏بافند و دسته دوم [که در آیه 79 به آنها اشاره شده است،] دانشمندان یهودند که برای حفظ موقعیت خود آنچه را در تورات در وصف پیامبر اکرم (ص) آمده است، تحریف کرده‏اند.

دلیل اینکه از واژه «مِن» در صدر آیه مذکور، استفاده شده است، این است که با اینکه خداوند متعال از یهودیان راضی نبود، لکن جانب انصاف را رعایت کرده است و همه یهودیان را امّی و آرزوگرا معرفی نکرده است، بلکه بعضی از یهود را اُمّی و بی‏سواد معرفی کرده است و برای این منظور واژه «مِن تبعیضیه» به کار برده است.

نکته: از آیه مذکور، استفاده می‏شود که انسان در مقام قضاوت درباره یک مجموعه حق ندارد که یک حکم کلی را در رابطه با همه آن مجموعه صادر کند، بلکه باید حکم را به بعضی از آن مجموعه که مشکل دارند، نسبت بدهد؛ مثلاً اگر مشکلی در یک طلبه وجود داشت، نباید آن را به همه طلبه‏ها تعمیم داد.

در رابطه با واژه «اُمیّ» سه معنی وجود دارد.

معنای اول، این است که «امّی» به معنای درس‏نخوانده است، یعنی شخص مورد نظر از همان حالت نوزادی چیزی فرا نگرفته است و رشد نکرده است. «امّیین» در آیه شریفه «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ...»[2] نیز به همین معناست، یعنی پیامبر اکرم (ص) در میان امت درس‏نخوانده به رسالت مبعوث شد. بعضی از لغویین در معنای «امّی» گفته‏اند: «هو الذی لایکتب و لایقرأ»[3]؛ امّی کسی است که نمی‏نویسد و نمی‏خواند. این معنی [معنای اول] با آیه مورد بحث [آیه 78 بقره] تناسب دارد.

نکته: دلیل به کار بردن تعبیر «امّی» برای درس‏نخوانده این است که درس‏نخوانده، مثل نوزادی است که از مادر متولد شده است، یعنی کسی که درس‏نخوانده است، چیزی نمی‏داند؛ همان‏طور که نوزادی که از مادر متولد می‏شود، چیزی نمی‏داند [:«وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئاً...»[4]] و به تعبیر دیگر، درس‏نخوانده به همان حالتی که از مادر متولد شده است که چیزی نمی‏دانسته است، باقی مانده است.

معنای دوم، این است که گفته‏اند که امّی منسوب به امت است، یعنی انسان‏ها به خاطر انتساب به امت خود، امی گفته می‏شوند، لکن این معنی بعید به نظر می‏رسد و حق نیز همین است که پذیرفته نشود.

معنای سوم، این است که گفته‏اند که به گروهی از انسان‏ها به خاطر انتسابشان به اُمّ (مادر)، امّی گفته می‏شود، یعنی مادر به فرزند خود شفقت و مهربانی می‏ورزد و گاهی به خاطر همین مهرورزی افراطی نمی‏گذارد که فرزندش مکتب برود و چیزی یاد بگیرد و نمی‏گذارد که فرزندش از او جدا شود. امّی به این معنای سوم به این معنی است که عطوفت مادری باعث شده است که فرزند وابسته به مادر شده و هیچ‏گاه برای فرا گرفتن علم و دانش از مادر خود جدا نشده لذا چیزی یاد نگرفته و رشد نکرده است و به همان حالتی که از مادر متولد شده است، باقی مانده است.

«الحمد لله رب العالمین»