تفسیر

تفسیر آیه83: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»[1]؛ و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و به مردم نيك بگوييد که نماز را برپا داريد و زكات بدهيد، سپس (با اينكه پيمان بسته بوديد) همه شما جز عده كمى سرپيچى كرديد و (از وفاى به پيمان خود) روى‌گردان شديد.

تفاوت کلمه «إذ» و «إذا»

در هر موردی که از کلمه «إذ» استفاده شده است، سخن از گذشته است و هنگامی که درباره آینده سخن به میان آید از کلمه «إذا» استفاده می‏شود، پس «إذ» ظرف زمان ماضی است و «إذا» ظرف زمان مستقبل است و با توجه به اینکه ظرف زمان باید وابسته به فعلی باشد لذا حتماً فعلی باید همراه آن باشد، لکن آن فعل در بعضی از موارد محذوف است و در آیه مورد بحث (آیه 83) نیز فعل محذوف است و آن فعل محذوف، «اُذکر» است.

معانی واژه‏ها

واژه «أخذ»

«أخذ» به معنای استیلا و تسلط کامل است. اگر کسی به چیزی تسلط پیدا کند، گفته می‏شود که آن را أخذ کرد. امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) فرموده است: «لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِيَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أن لايُقَارُّوا عَلَى كِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ لَأَلْقَيْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا»[2]؛ اگر نبود حضور فشرده مردم براي بيعت و عهدي كه خداي از عالمان گرفته است كه بر شكم‏بارگي ستمگر و محروميّت ستمديده صحّه نگذارند، حتماً افسار خلافت را رها مي‏كردم. منظور این است که علی (ع) وقتی امر خلافت را به عهده گرفت آن را با تمام قوا اخذ کرد تا حدی که نوشته‏اند: «قُتِل فی محرابه لشدّة عدله».

«أخذ» در آیه مورد بحث (آیه 83)، یک گرفتن ساده و معمولی نیست، بلکه نوعی تسلط و در اختیار گرفتنِ همراه با تعهد و مسؤولیت است.

واژه «میثاق»

«میثاق» به پیمانی گفته می‏شود که دست انسان را به گونه‏ای می‏بندد که نمی‏تواند عهدی را که بسته است رها کند و همچنین، به پیمانی، گفته می‏شود که در نهایت محکمی و استواری است.

نکته: عقودی که در اسلام وجود دارند به دو دسته تقسیم می‏شوند؛ عقود جایز و عقود لازم. هبه یا بخشش از عقود جایز است، یعنی انسانی که مالی را بخشیده است، می‏تواند آن را پس بگیرد، البته به شرطی که در آن تصرف نشده باشد، اما بیع از عقود لازم است، یعنی وقتی که خرید و فروش انجام شد، نمی‏توان آن را بر هم زد. در تعالیم و آموزه‏های شرعی و دینی احکامی وجود دارند که اصلِ آنها را عقل و فطرت آدمی می‏پذیرد، اما چرائی آن و اینکه چگونه و با چه خصوصیاتی باشد کار عقل نیست، مثل اینکه اصل اینکه انسان باید عبادت خداوند را انجام بدهد را عقل و فطرت، از باب شکر منعم، می‏پذیرد، اما اینکه نماز صبح دو رکعت است و نماز ظهر چهار رکعت است، کار عقل و فطرت نیست، بلکه بیان این جزئیات کار شریعت است و از عهده عقل و فطرت خارج است. اما گاهی احکامی وجود دارند که عقل و فطرت، چرائی و چگونگی آن احکام را نیز درک می‏کند و به تعبیر روشن‏تر، عقل مؤید شرع است، این گونه احکام که عقل علاوه بر درک اصل آنها، جزئیات و چگونگی آن احکام را نیز درک می‏کند و مؤید نظر شارع می‏باشد، میثاق نامیده می‏شوند، پس میثاق به امری گفته می‏شود که علاوه بر نظر شارع، عقل نیز آن را درک می‏کند و مؤید نظر شارع است.

خداوند متعال از بنی‏اسرائیل چنین میثاقی را گرفته بود، یعنی میثاقی که عقل نیز مؤید آن بود، ولی با همه این اوصاف، بنی‏اسرائیل از زیر این عهد و میثاقی که بسته بودند شانه خالی کردند.

جملات، گاهی انشائیه و گاهی اخباریه‏اند و جملات خبریه از جملات انشائیه، تأکید بیشتری دارند و تأثیرگذاری جملات خبریه بیشتر است و لذا گفته می‏شود که در آیه مورد بحث (آیه 83)، خداوند متعال علاوه بر اینکه اخذ میثاق از بنی‏اسرائیل را بیان می‏کند، با عبارت «لاتعبدون الا الله» که جمله خبریه است در صدد بیان یک شیوه تربیتی است و آن اینکه وقتی به صورت خبری گفته می‏شود که بنی‏اسرائیل غیر خدا را نمی‏پرستند، تأثیر بیشتری دارد از اینکه با حالت آمرانه گفته شود که غیر خدا را نپرستید. مثل اینکه اگر گفته شود که بچه من ظرف را کثیف نمی‏کند اثر تربیتی بیشتری دارد تا اینکه به صورت آمرانه گفته شود که ظرف را کثیف نکن لذا شیوه میثاق گرفتن خداوند متعال که در قالب إخبار بیان شده است نقش تربیتی و سازندگی بیشتری دارد تا اینکه در قالب إنشاء بیان می‏شد.

«الحمد لله رب العالمین»