تفسیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ادامه تفسیر آیه83: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»[1]؛ و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و به مردم نيك بگوييد که نماز را برپا داريد و زكات بدهيد، سپس (با اينكه پيمان بسته بوديد) همه شما جز عده كمى سرپيچى كرديد و (از وفاى به پيمان خود) روى‌گردان شديد.

 

عرض شد که یکی از نکاتی که در آیه مذکور به آن اشاره شده است، نیکی به پدر و مادر است. احسان به پدر و مادر یکی از موضوعاتی است که خداوند متعال آن را در شمار میثاق بنی‏اسرائیل قرار داده است. یکی از نکاتی که در رابطه با احسان به والدین باید به آن توجه شود این است که عنصر زمان و مکان در احسان به والدین مدخلیّت دارد، یعنی زمان‏ها، شرائط و مکان‏ها یکسان نیست و نیکی به پدر و مادر نیز به فراخور زمان، مکان و شرائط، متفاوت است. در جامعه امروزی بعضی از مصادیق احسان به والدین با نیازهایی که در گذشته وجود داشته است، متفاوت است، زندگی بشر دچار تغییر و تحول شده است لذا احسان به والدین در زمان کنونی با احسان به والدین در گذشته متفاوت است، همان‏گونه که آداب و رسوم زندگی کنونی نسبت به گذشته فرق کرده است. گاهی از اوقات ممکن است که ظاهر کار انسان نسبت به والدین نیکو و پسندیده نباشد اما باطن آن پسندیده باشد، یعنی مصلحتی در آن کار باشد که خیر پدر و مادر در آن نهفته باشد، بنابراین، نمی‏توان فقط به ظاهر عمل نگاه کرد و به ابعاد دیگر آن توجه نکرد. امام صادق (ع) فرموده است: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَقَالَ: إِنَّ أُمِّی لَا تَدْفَعُ یَدَ لَامِسٍ‏، قَالَ: «فَاحْبِسْهَا»، قَالَ: قَدْ فَعَلْتُ، قَالَ: «فَامْنَعْ مَنْ یَدْخُلُ عَلَیْهَا»، قَالَ: قَدْ فَعَلْتُ، قَالَ: «فَقَیِّدْهَا، فَإِنَّکَ لَاتَبَرُّهَا بِشَیْ‏ءٍ أَفْضَلَ مِنْ أَنْ تَمْنَعَهَا مِنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ»[2]؛ امام صادق (ع) فرموده است که شخصی به حضرت رسول اکرم (ص) مراجعه کرد و گفت که مادر من دست لمس کننده [از جانب نامحرم] را رد نمی‏کند، آن حضرت (ص) فرمود که او را حبس کن، آن شخص گفت که این کار را کرده‏ام، آن حضرت (ص) فرمود که منع کن کسی را که بر او داخل می‏شود[، یعنی از ملاقات نامحرم با او جلوگیری کن]، آن شخص گفت که این کار را نیز انجام داده‏ام، آن حضرت (ص) فرمود که او را ببند، زیرا هیچ احسانی با فضیلت‏تر از این نیست که او را از محارم و گناه بازداری.

 

ظاهر آنچه در روایت مذکور، آمده است، خوشایند نیست و بر بی‏ادبی شخص نسبت به مادرش حمل می‏شود، لکن باطن آن به مصلحت مادرش است زیرا باعث می‏شود که مادرش مرتکب گناه نشود و در نتیجه از عذاب الهی در امان باشد.

 

نکته دیگری که در آیه مورد بحث (آیه83 بقره) به آن اشاره شده است، این است که احسان به والدین با عبودیت خداوند متعال پیوستگی دارد.

 

سؤالی که مطرح می‏شود این است که چرا خداوند متعال تأکید و توجه به احسان و محبت به والدین را با تأکید و توصیه نسبت به عبودیت خودش و ملازم با آن مطرح کرده است؟

 

پاسخ این است که مطابق نظر حُکما، خداوند متعال دو کمال به انسان عنایت کرده است؛ اول، اعطای وجود و دوم، استمرار موجود است، یعنی خداوند به انسان وجود داده است و موجودیت او را استمرار بخشیده است. در اولین عنایت، خداوند متعال آدمیان را از نهان‏خانه هستی به سرای هستی آورده است.

 

مرحوم آقاسی گفته است:

 

در عدم بودیم مستور وجود                    تا محبت پرده ما را گشود

 

اما کمال دوم، آن است که خداوند متعال به موجودات توانایی حرکت به سمت مقاصدی عنایت کرده است که آن مقاصد جنبه کمال و رشد برای بندگان دارند، مثلاً به شکل غریزی و طبیعی دستگاه گردش خون و سیستم‏های دفاعی را در وجود انسان‏ها قرار داده است و از همان دوران طفولیت شرائط تغذیه سالم از شیر مادر را برای انسان فراهم کرده است، البته خداوند متعال فراتر از امکانات مادی و جسمی، زمینه‏های رشد و تعالی روحی و معنوی را نیز برای بندگان خودش فراهم کرده است، اما در میان موجودات نزدیک‏ترین موجودی که با این دو کمالی که ذکر شد، نقش آفرینی می‏کند و عملاً رهرو راه الهی است، پدر و مادر می‏باشند، یعنی پدر و مادر نیز در تولد انسان و همچنین، در تعالی و پیشرفت انسان نقش دارند و این دو کمالی است که از ناحیه خداوند متعال نصیب انسان می‏شود. خداوند متعال فرموده است: «وَ قَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً...»[3]، از این آیه استفاده می‏شود که خداوند متعال احسان به پدر و مادر را در کنار عبودیت و بندگی قرار داده است.

 

«الحمد لله رب العالمین»