تفسیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ادامه تفسیر آیه83: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»[1]؛ و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و به مردم نيك بگوييد که نماز را برپا داريد و زكات بدهيد، سپس (با اينكه پيمان بسته بوديد) همه شما جز عده كمى سرپيچى كرديد و (از وفاى به پيمان خود) روى‌گردان شديد.

 

آخرین نکته‏ای که در رابطه با مسأله احسان به والدین مطرح شد این بود که بین عبودیت خداوند متعال و احسان به والدین پیوستگی وجود دارد. خداوند متعال بعد از اینکه فرموده است که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز من را پرستش نکنید بلافاصله فرموده است که به پدر و مادرتان نیکی کنید و این کلام خداوند حاکی از پیوستگی بین عبودیت خداوند و احسان به والدین است. عرض شد که مطابق نظر حکما، خداوند متعال دو کمال به انسان عنایت کرده است؛ اول، اعطای وجود و دوم، استمرار موجود است و در اولین عنایت، حضرت سبحان، آدمیان را از نهان‏خانه هستی به سرای هستی آورده است و این مرحله از کمال، همان خالق الهی است که خداوند متعال در قرآن بارها به آن اشاره کرده است.

 

اما کمال دوم، این است که خداوند متعال به موجودات توانایی حرکت به سمت مقاصدشان را عنایت کرده است که آن مقاصد جنبه کمال و رشد برای بندگان دارند، مثلاً به شکل غریزی و طبیعی دستگاه گردش خون و سیستم‏های دفاعی را در وجود انسان‏ها قرار داده است و همچنین، از همان دوران طفولیت شرایط تغذیه سالم از شیر مادر را برای انسان فراهم کرده است، البته خداوند متعال فراتر از امکانات مادی و جسمی، زمینه‏های رشد و تعالی روحی و معنوی را نیز برای بندگان خودش فراهم کرده است، اما در میان موجودات، نزدیک‏ترین موجودی که با این دو کمالی که ذکر شد، نقش آفرینی می‏کند و عملاً رهرو راه الهی است، پدر و مادر می‏باشند، یعنی پدر و مادر نیز در تولد انسان و همچنین، در تعالی و پیشرفت انسان نقش دارند و این دو کمالی است که از ناحیه خداوند متعال نصیب انسان می‏شود. خداوند متعال فرموده است: «وَ قَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً...»[2]، از این آیه استفاده می‏شود که خداوند متعال احسان به پدر و مادر را در کنار عبودیت و بندگی قرار داده است.

 

پدر و مادر فرزند را به دنیا می‏آورند و در حدی که برای آنها امکان دارد، شرایط لازم را برای رشد و تربیت او فراهم می‏کند و گویا از این جهت به گونه‏ای زیبا از خدای متعال نیابت می‏کند. خداوند متعال در پیدایش و رشد و کمال انسان نقش دارد، پدر و مادر نیز در پیدایش فرزند و ایجاد شرایط لازم در رشد و تربیت او نقش دارند. اساساً جنس محبت والدین به فرزندان بی‏مثال و بی‏نظیر است و حتی از محبت زن و شوهر به یکدیگر نیز برتر و بالاتر است، چرا که زن و شوهرهای زیادی هستند که نخست رابطه‏ای عاشقانه داشته‏اند و بعد از مدتی از یکدیگر متنفر شده‏اند. همچنین، رابطه خواهر و برادر نمی‏تواند به استواری رابطه والدین با فرزندانشان باشند. محبت والدین و فرزندان حقیقتاً یک محبت غیر قابل توصیف است و نزدیک‏ترین محبت به نوع محبت خداوند متعال به انسان‏ها است. جالب اینجاست که محبت والدین به فرزندان محبتی یک‏طرفه و یک‏سویه است، یعنی پدر و مادر به فکر این نیستند که این محبت در آینده از جانب فرزندانشان جبران شود لذا بدون هیچ منّتی به فرزندان خود عشق می‏ورزند و آنها را بزرگ می‏کنند.

 

سؤالی که مطرح است، این است که آیا فرزندان نیز در قِبال پدر و مادر وظیفه‏ای دارند. یکی از مهمترین رازهای موفقیت انسان‏های موفّق، احسان به پدر و مادر است، یعنی اگر کسی رشد و ترقی کرد و تکامل پیدا کرد به خاطر احسانی است که نسبت به پدر و مادرش روا داشته است. انسان باید در مقابل والدین خود، خضوع و خشوع داشته باشد.

 

خداوند متعال به فرزندی تفضّل می‏کند که در مقابل پدر و مادر خود خم می‏شود و بر دستان آنها بوسه می‏زند. خداوند وقتی این حالات را از فرزند ببیند، او را مشمول الطاف خود قرار می‏دهد و چنین فرزندی همیشه مشمول دعای پدر و مادر قرار می‏گیرد. در دنیای پراضطراب امروزه که انسان گاهی کم می‏آورد، اگر انسان بتواند با والدین خود ارتباط خوبی داشته باشد، بی‏تردید با سایر انسان‏ها نیز خواهد توانست ارتباط خوبی برقرار کند.

 

یکی از نکاتی که فرزندان باید از آن بترسند، عقوق والدین است. عاق والدین از بزرگ‏ترین معاصی است و همان‏گونه که احسان به والدین دارای اهمیت ویژه‏ای است و خداوند متعال به احسان به والدین امر کرده است، عقوق والدین، مذموم و مورد نهی واقع شده است. بنابراین، انسان باید از برانگیختن خشم و غضب والدین خود پرهیز کند و همیشه در پی جلب رضایت آنان باشد.

 

خدای متعال در قرآن کریم برای تبیین اهمیت چیزی، گاهی حکم آن چیز را در کنار نام مبارک خودش قرار می‏دهد و این یک نوع هشدار و توجه دادن نسبه به اهمیت جایگاه آن چیز است. خداوند فرموده است: «وَ إِذْ قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لاَ تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ* وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلَى وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ»[3].

 

از این آیه شریفه استفاده می‏شود که همان‏گونه که انسان باید در مقابل لطفی که از جانب خداوند متعال به او می‏رسد، شاکر باشد، در مقابل پدر و مادرش نیز باید شاکر باشد.

 

اینکه خداوند متعال در کنار نهی از شرک و امر به سپاس‏گذاری از خودش، به احسان به والدین و سپاس‏گذاری از آنان امر کرده است، حاکی از اهمیت جایگاه والدین است.

 

در آیه دیگر آمده است: «وَ قَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيماً»[4].

 

در این آیه به احسان به پدر و مادر امر شده است و از بی‏احترامی و رنجاندن پدر و مادر نهی شده است.

 

نکته‏ای که باید به آن توجه شود این است که احسان به والدین از حقوق بین المللی اسلام است و اختصاص به پدر و مادر مسلمان ندارد و این دلیل اهمیت فریضه الهیِ احسان به والدین است، همان‏گونه که امر به احسان به والدین در کنار امر به توحید، دلیل بر اهمیت این فریضه است. اسلام برای نهاد خانواده اهمیت زیادی قائل شده است و نمی‏خواهد که خانواده از هم پاشیده شود و متلاشی گردد و لذا همیشه باید بین فرزندان و والدین ارتباط و پیوند برقرار باشد تا این نهاد استوار و پایدار بماند.

 

خداوند متعال از زبان حضرت عیسی (ع) فرموده است: «وَ بَرّاً بِوَالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّاراً شَقِيّاً»[5]؛ و مرا نسبت به مادرم نيكوكار قرار داده و جبّار و شقى قرار نداده است.

 

همچنین، خداوند در رابطه با حضرت یحیی (ع) فرموده است: «وَ بَرّاً بِوَالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ جَبَّاراً عَصِيّاً»[6]؛ او نسبت به پدر و مادرش نيكوكار بود و جبّار (و متكبّر) و عصيان‏گر نبود.

 

از این آیات استفاده می‏شود که یکی از شاخص‏های انبیاء الهی احسان و احترام نسبت به پدر و مادر بوده است.

 

گاهی خداوند متعال در جهت لزوم تکریم پدر و مادر برهان اقامه کرده است و در آیاتی از سوره إسراء که شروع و ختم آن، دعوت به توحید است، فرموده است: «وَ قَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيماً»^[7].

 

در این آیه شریفه، هم احسان به والدین آمده است، هم از عقوق والدین نهی شده است، هم به تواضع و فروتنی در مقابل پدر و مادر امر شده است و هم به دعای در حق پدر و مادر اشاره شده است. لذا انسان فقط نباید به احسان اکتفا کند، بلکه باید به سایر حقوقی که نسبت به والدین دارد نیز توجه داشته باشد.

 

«الحمد لله رب العالمین»