فقه

 

                                                                                                      

 

 

 

 

 

 

 

« الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

بحث در قاعده لاحرج و لاضرر بود. در جلسه گذشته تعریف این دو قاعده و نسبت بین آن دو و تفاوتشان بیان شد.

مستندات قاعده لاحرج

بر اثبات قاعده لاحرج به ادله چهارگانه [کتاب، سنت، عقل و اجماع] تمسک شده است.

دلیل اول: آیات مربوط

آیه اول: «...وَ مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ...»[1].

آیه مذکور، بر این دلالت دارد که در دین اسلام، حکم حرجی برای مکلفین جعل نشده است و هر حکمی که جنبه حرجی داشته باشد، با تمسک به آیه مذکور، برداشته شده است چون آیه مذکور، در مقام امتنان وارد شده است. بنابراین، با تمسک به این آیه حکم غیر مقدور و شاق مرتفع شده است.

آیه دوم: «...مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ...»[2].

نکته اضافی که در این آیه در مقایسه با آیه قبل وجود دارد، نفی اراده حرجی است. اراده بر دو وجه است؛ اراده تکوینی و اراده تشریعی و مقصود از اراده در آیه مذکور، اراده تشریعی است، یعنی خداوند متعال اراده تشریعی حرجی ندارد.

آیه سوم: «...مَنْ كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ...»[3].

بخش پایانی آیه مذکور که به عنوان علت عدم لزوم روزه گرفتن در حال مرض یا در سفر، فرض شده است، بر این دلالت دارد که شارع مقدس در صدد تسهیل امور بندگان است و از عمومیت تعلیل مذکور، این مطلب استفاده می‏شود که هر موردی که جنبه عسر و حرج داشته باشد، مورد اراده خداوند متعال نیست چون اراده خداوند بر تسهیل و آسانی امور بندگان تعلق گرفته است و دین اسلام، دین سهله سمحه است. جمله «يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ» عام است و از لحاظ ثبوتی همه احکام را شامل می‏شود، یعنی خداوند متعال در همه احکام و آنچه که اراده تشریعی خداوند به آن تعلق گرفته است، تسهیل امور بندگان را اراده کرده است.

آیه چهارم: «...رَبَّنَا وَ لاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْراً كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَ لاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ...»[4].

به عنوان مثال، بر امت‏های گذشته گوشت غنائم حرام بوده است یا مجالست در کنار زن حائض جایز نبوده است یا اگر لباسشان نجس می‏شده است، دستور این بوده است که آن بخش نجس از لباس را ببُرند لذا آیه شریفه مذکور، می‏گوید که آنچه که مایه مشقت و سختی است، برداشته شده است.

آیه پنجم: «لاَ يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا...»[5].

طبق آیه مذکور، خداوند متعال هیچ کس را به آنچه که خارج از توان و قدرتش باشد، تکلیف نمی‏کند.

دلیل دوم: روایات مربوط

روایات مربوط دو دسته‏اند: دسته اول، روایاتی که تفسیر یکی از آیاتی‏اند که به آنها اشاره شد. روایت اول مذکور در ذیل، در مقام تفسیر آیه «...وَ مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ...»[6]، به جریان لیز خوردن شخص و شکستگی ناخنش اشاره دارد که از امام (ع) سؤال کرد که تکلیف چیست، امام (ع) فرمود که مگر در قرآن نخوانده‏ای که خداوند متعال فرموده است: «وَ مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ». دسته دوم، روایاتی که در مقام بیان و تفسیر آیه‏ای از آیات قرآن نیستند.

روایت اول: عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى مَوْلَى آلِ سَامٍ؛ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع): عَثَرْتُ فَانْقَطَعَ ظُفُرِي، فَجَعَلْتُ عَلَى إِصْبَعِي مَرَارَةً، فَكَيْفَ أَصْنَعُ بِالْوُضُوءِ؟ قَالَ: «يُعْرَفُ هَذَا وَ أَشْبَاهُهُ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: "ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ"  امْسَحْ عَلَيْهِ»[7].

راوی در روایت مذکور، از امام صادق (ع) سؤال کرده است که پایم لغزید و ناخنم قطع شد، پس به روی انگشتم پانسمان گذاشتم، اکنون چگونه وضو بگیرم؟ حضرت (ع) فرمود که این و امثالش از کتاب خدا فهمیده می‏شود، روی آن مسح بکش.

بزرگان گفته‏اند که دلالت روایت مذکور، تمام است زیرا امام صادق (ع) موارد حرج را به کتاب خدا ارجاع فرموده است و آیه شریفه «وَ مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» را برای اثبات حکم مواردی که جنبه مشقت، حرج و عسر دارد، کافی دانسته است.

روایت دوم: عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّيَّارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «...كُلُّ شَيْ‌ءٍ أُمِرَ النَّاسُ بِهِ فَهُمْ يَسَعُونَ لَهُ وَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ لَا يَسَعُونَ لَهُ فَمَوْضُوعٌ عَنْهُمْ...» [8].

امام صادق (ع) در روایت مذکور، فرموده است که هر چیزی که مردم به آن امر شده‏اند، دامنه وسیعی دارد و آنچه دامنه محدودی دارد، از آنها رفع شده است و تکلیفی متوجه آنها نیست. سعه در مقابل ضیق است و ضیق مرادف با حرج است. بنابراین، روایت مذکور نیز بر رفع حکم حرجی دلالت دارد.

روایت سوم: عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَأْتِي السُّوقَ فَيَشْتَرِي جُبَّةَ فِرَاءٍ لَا يَدْرِي أَ ذَكِيَّةٌ هِيَ أَمْ غَيْرُ ذَكِيَّةٍ، أَ يُصَلِّي فِيهَا؟ فَقَالَ: نَعَمْ! لَيْسَ عَلَيْكُمُ الْمَسْأَلَةُ، إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) كَانَ يَقُولُ: «إِنَّ الْخَوَارِجَ ضَيَّقُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِجَهَالَتِهِمْ؛ إِنَّ الدِّينَ أَوْسَعُ مِنْ ذَلِكَ»[9].

خوارج معتقد بودند که هر کسی گناهی مرتکب شود، کافر است و لذا خود را در تنگنا قرار داده بودند و با گناهکار معامله کافر می‏کردند که قرآن و روایات این کار را مذمت کرده‏اند. آنان راه توبه را نمی‏دیدند.

دلیل سوم: عقل

دلیل عقلی در اثبات قاعده لاحرج، دلیل عقلیِ لطف است که مفهوم آن در مورد قاعده نفی حرج، به این نحو است که سنت الهی بر این جاری شده است که خداوند متعال بندگانش را به خیر و طاعت که راه تقرب به خداست، نزدیک کند. قاعده لطف اقتضا می‏‎کند که خداوند متعال راه‏هایی را پیش پای بشر قرار دهد که بشر در سایه سیر در این طرق و راه‏ها به کمال و سعادت برسد و جلوی عصیان را بگیرد، یعنی مسیر هموار باشد تا بندگان بتوانند عمل کنند و به مقام قرب الهی و کمال برسند و به گناه و فساد که موجب دوری از خداوند است، آلوده نشوند.

بی‏شک تکالیفی که عسر و حرج در پی دارد، انسان را از اطاعت باز می‏دارد، یعنی مسیری که انسان را به کمال می‏رساند، مسیری است که انسان بتواند عبادت و بندگی کند و در پرتو آن به مقام قرب الهی و سعادت برسد، اما اگر تنگنا، مشقت و مشکل درست شود، انسان به مقام قرب الهی نخواهد رسید و در نتیجه، گاهی نیز عصیان الهی را مرتکب خواهد شد لذا قاعده لطف اقتضا می‏کند که خداوند بندگانش را به چیزی مجبور نکند که بندگان نتوانند آن را انجام بدهند و در نتیجه، گناه و معصیت کنند. پس قاعده لطف اقتضا می‏کند که حکم حرجی برداشته شود چون حکم حرجی موجب می‏شود که انسان نتواند آن را انجام بدهد و با نتوانستن، عصیان امر الهی را مرتکب شود و به مقام قرب و کمال نرسد.

مرحوم نراقی (ره) [در کتاب عوائد الأیام] نوشته است که در بسیاری از موارد، برای رسیدن به کمال، سختی لازم است و کمال بدون سختی و مشقت میسر نمی‏شود.

«فَإِنْ الذَّهَبَ يُجَرَّبُ بِالنَّارِ وَ الْمُؤْمِنَ يُجَرَّبُ بِالْبَلَاء»[10]؛ طلا با گداخته شدن به وسیله آتش، خالص می‏شود و مؤمن نیز با بلا و مصیبت خالص می‏شود لذا کسانی که مشقت و بلا ندیده باشند، در برابر مشکلات زود خود را می‏بازند، ولی کسانی که مشقت و مصیبت ببینند، آبدیده می‏شوند.

در بعضی روایات آمده است که چهل روز بر انسان مؤمن نمی‏گذرد مگر اینکه در معرض ابتلاء قرار بگیرد. در روایت آمده است: «إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً غَتَّهُ بِالْبَلَاءِ غَتّا»[11].

پس نظر مرحوم نراقی (ره) این است که احکام حرجی با مقتضای قاعده لطف مخالف نیست و این‏گونه نیست که قاعده لطف با احکام حرجی مخالف باشد.

لکن به نظر می‏رسد که احکام حرجی در بعضی موارد مخالف با مقتضای قاعده لطفند چون چه بسا انسان از عهده انجام حکم حرجی برنیاید و منجر به عصیان گردد لذا مقتضای قاعده لطف این است که حکم حرجی برداشته شود چون حکم حرجی موجب می‏شود که انسان نتواند آن را انجام بدهد و با نتوانستن، عصیان امر الهی را مرتکب شود و به مقام قرب و کمال نرسد.

دلیل چهارم: اجماع

دلیل چهارمی که برای اثبات قاعده لاحرج به آن استناد شده است، اجماع است.

گفته شده است که اجماعی حجت است که کاشف از قول معصوم (ع) باشد، اما اگر اجماع، مدرکی باشد، حجت نیست و در این بحث، مستند اجماعی که ادعا شده است، آیات و روایات مربوطند لذا اجماع مذکور، مدرکی است و تعبدی و کاشف از قول معصوم (ع) نیست لذا نمی‏توان اجماع مذکور را به عنوان یک دلیل مستقل برای این بحث پذیرفت. به علاوه اینکه در این بحث، علما اصلاً سراغ اجماع نرفته‏اند و اجماع را مطرح نکرده‏اند. بنابراین، ادعای استقرار چنین اجماعی مشکل و مورد تردید است.

بحث جلسه آینده: ادله قاعده لاضرر، إن‏شاءالله، در جلسه آینده بیان خواهند شد.

«الحمدلله رب العالمین»