تفسیر آیه87: «وَ لَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَ قَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَ أَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَ فَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ»[1]؛ ما به موسى (ع) كتاب (تورات) داديم و بعد از او، پيامبرانى را پشت سر هم فرستاديم و به عيسى بن مريم (ع) دلايل روشن داديم و او را به وسيله روح القدس تأييد كرديم. آيا چنين نيست كه هر زمان، پيامبرى چيزى بر خلاف هواى نفس شما آورد، در برابر او تكبر كرديد (و از ايمان آوردن به او خوددارى نموديد)، پس عده‌اى را تكذيب كرده و جمعى را به قتل رسانديد؟!

مخاطب آیه مذکور و آیات قبل از آن، بنی‏اسرائیل می‏باشند، هرچند که مفاهیم و معیارهای مطرح شده در این آیات، عمومیت دارد و همه امت‏هایی را که در مقابل جبهه حق، می‏ایستند، شامل می‏شود.

خداوند در آیه مذکور به اصالتِ وحیِ از طرف خودش به حضرت موسی (ع) و حضرت عیسی (ع) و سایر پیامبران اشاره کرده است و بعد از بررسی برخی رفتارها و خصوصیات بنی‏اسرائیل به نقد از عملکرد آنان در برابر پیامبران پرداخته است.

خداوند متعال، نخست فرموده است که ما به موسی (ع) کتاب تورات را دادیم و بعد از او، پیامبرانی را پشت سر یکدیگر فرستادیم که حضرت داود (ع)، حضرت سلیمان (ع)، حضرت یوشع (ع)، حضرت زکریا (ع) و حضرت یحیی (ع) از جمله آن پیامبران  می‏باشند و بعد فرموده است که به عیسی بن مریم (ع) دلایل روشن دادیم [که آن دلایل روشن، ممکن است که انجیل باشد و ممکن است که معجزاتی از قبیل زنده کردن مردگان و امثال آن باشد که حضرت عیسی (ع) به مردم ارائه داد].

در ادامه خداوند متعال در مقام سرزنش و مذمّت برآمده است و فرموده است که آیا چنین نیست که هر زمانی که پيامبرى چيزى بر خلاف هواى نفس شما آورد، در برابر او تكبر ورزیدید (و از ايمان آوردن به او خوددارى نموديد)، پس عده‌اى را تكذيب كرده و جمعى را به قتل رسانديد؟! یعنی اگر پیامبری از پیامبران الهی چیز آورد که با هوای نفس شما مخالف بود، تکبر ورزیدید و او را تکذیب کردید و اگر این تکذیب کارساز شد و توانستید او را از چشم مردم بیندازید، به همان اکتفا کردید و اگر این تکذیب مؤثر واقع نشد و پیامبران، بر دعوت خود اصرار ورزیدند، آنان را به قتل تهدید نمودید و به قتل رساندید.

سابقاً اشاره شد که عده‏ای، در احکام الهی تبعیض قائلند و احکامی را که با خواسته‏های نفسانی آنان سازگار باشد، می‏پذیرند و احکامی که با خواسته‏های نفسانی آنان سازگار نباشد و به مذاقشان ناخوش آید را ردّ می‏کنند و در مقابل آن جبهه می‏گیرند، ولی پیامبران الهی این‏گونه نیستند و چه مردم با آنان موافقت کنند و چه با آنان مخالفت کنند، وظیفه خود را که ابلاغ رسالت الهی است، انجام می‏دهند ولی مخاطبین آنان دو دسته‏اند که یک دسته فقط در صورتی دعوت پیامبران را می‏پذیرند و به احکام و قوانین الهی گردن می‏نهند که آن احکام به مذاقشان خوش آید و منافعشان به خطر نیفتد، ولی اگر منافعشان به خطر افتد، از پذیرش آن احکام و قوانین سر باز می‏زنند.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه86: «أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ فَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ لاَ هُمْ يُنْصَرُونَ»[1]؛ اينها همان كسانی می‏باشند كه آخرت را به زندگى دنيا فروخته‌اند؛ از اين رو عذاب آنها تخفيف داده نمى‌شود و كسى آنها را يارى نخواهد كرد.

عرض شد که حیات دنیوی، مجازی است و حیات حقیقی و واقعی در آخرت است و کسی که حیات حقیقی آخرت را با حیات مجازی دنیوی معاوضه می‏کند همانند کودکی است که گردنبندی طلا دارد، ولی چون از ارزش واقعی آن خبر ندارد، حاضر می‏شود که آن را با چند عدد اسباب بازی معاوضه ‏کند.

رسول اکرم (ص) در رابطه با مذمت دنیا فرموده است: «لَا تَجْعَلْ‏ مُصِيبَتَنَا فِي‏ دِينِنَا وَ لَا تَجْعَلِ الدُّنْيَا أَكْبَرَ هَمِّنَا وَ لَا مَبْلَغَ عِلْمِنَا»[2]؛ خدایا مصيبت ما را در دين ما قرار نده و دنيا را بزرگترین همّ و غم ما و نهایتِ علم ما قرار مده.

دین نه کناره‏گیری کامل از دنیا را توصیه می‏کند که به رهبانیت ختم شود و نه روی‏آوردن کامل به دنیا را توصیه می‏کند که دنیا همه چیز انسان شود و تمام همّ و غم انسان، دنیا گردد و از آخرت به کلّی فراموش کند، بلکه دین روش میانه را توصیه می‏کند لذا انسان باید مواظب باشد تا نه به ترک مطلق، نسبت به دنیا مبتلا شود و نه به لذّت خواهی مطلق، نسبت به دنیا مبتلا شود. پس با اینکه لذّت‏های دنیوی، مجازی و لذّت واقعی در آخرت است، لکن این دلیل نمی‏شود که انسان به طور کلی دنیا را رها کند زیرا دنیا مزرعه آخرت است و انبیاء الهی و اولیاء الهی در همین دنیا منشأ خیرات و برکات زیادی بوده‏اند و خیلی از افراد توشه خود را از همین دنیا برداشته‏اند لذا انسان باید مواظب باشد که دنیا‏گریزی در او به وجود نیاید و نه افراط پیشه کند و نه تفریط را در پیش گیرد بلکه باید حد وسط را رعایت کند و میانه‏رو باشد. اسلام نیز مسلمانان را به میانه‏رو بودن سفارش کرده است، خداوند متعال در این رابطه فرموده است: «وَ ابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لاَ تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَ أَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَ لاَ تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ»[3]؛ و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب و بهره‌ات را از دنيا فراموش مكن و همان‌گونه كه خدا به تو نيكى كرده، نيكى كن و هرگز در زمين در جستجوى فساد مباش، كه خدا مفسدان را دوست ندارد!

بنابراین، انسان باید رسیدن به آخرت را هدف اصلی خود قرار دهد، لکن از دنیا نیز برای رسیدن به آخرت بهره بگیرد و این‏گونه نباشد که به طور کلی دنیا را کنار بگذارد و رهبانیت پیشه کند.

امام علی (ع) نیز فرموده است: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا الدُّنْيَا دَارُ مَجَازٍإ وَ الْآخِرَةُ دَارُ قَرَارٍ فَخُذُوا مِنْ مَمَرِّكُمْ لِمَقَرِّكُمْ وَ لَا تَهْتِكُوا أَسْتَارَكُمْ عِنْدَ مَنْ يَعْلَمُ أَسْرَارَكُمْ وَ أَخْرِجُوا مِنَ الدُّنْيَا قُلُوبَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا أَبْدَانُكُم»‏^[4]؛ ای مردم، دنیا خانه مجازی و آخرت، خانه همیشگی است، پس از این گذرگاه، برای آن مکان همیشگی توشه بردارید.

بنابراین، درست زندگی کردن در این دنیا و استفاده صحیح از دنیا، امری است که از طرف دین نیز توصیه شده است و آموزه‏های دین مختص عالَمِ آخرت نیست، بلکه دین برای زندگی دنیوی نیز توصیه‏ها و برنامه‏هایی را ارائه داده است که انسان باید سعی کند دستورات دین را در رابطه با زندگی دنیوی خود نیز به کار بندد و آخرت خود را در همین دنیا بسازد. خداوند متعال فرموده است: «...رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ»[5]‏؛ خدایا در دنیا و آخرت به ما نیک عطا کن و ما را از عذاب آتش نگاه دار. منظور این است که انسان هم باید دنیا را از خدا بخواهد و هم آخرت را بخواهد و این گونه نباشد که به طور کلی از دنیا دوری گزیند.

خداوند متعال در آخر آیه مورد بحث (آیه86 بقره)، فرموده است که کسانی که آخرت خویش را به دنیا فروختند، عذابشان تخفیف داده نمی‏شود و کسی آنها را یاری نخواهد کرد.

در دنیا ممکن است که به مجرم تخفیف داده شود یا عفو شامل حال او شود، ولی آخرت این‏گونه نیست و کسانی که به طور کلی به دنیا پرداخته‏اند و آخرت را رها کرده‏اند باید در انتظار عذاب الهی باشند و هیچ تخفیفی به آنها داده نخواهد شد و کسی به دادشان نخواهد رسید و شفاعت شامل حالشان نخواهد شد. خداوند متعال فرموده است: «وَ كَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لاَ تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئاً إِلاَّ مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَ يَرْضَى»[6]؛ و چه بسيار فرشتگان آسمان‏ها كه شفاعت آنها سودى نمى‌بخشد مگر پس از آنكه خدا براى هر كس بخواهد و راضى باشد اجازه (شفاعت) دهد!   

بنابراین، انسان باید سعی کند که روشی میانه را انتخاب کند و آخرت را اصل قرار دهد، لکن به طور کلی از دنیا فاصله نگیرد و رهبانیّت پیشه نکند، در عین حال باید مواظب باشد که دلبسته به دنیا نشود و آخرت خود را به دنیا نفروشد، بلکه دنیا را وسیله رسیدن به آخرت قرار دهد.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه86: «أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ فَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ لاَ هُمْ يُنْصَرُونَ»[1]؛ اينها همان كسانی می‏باشند كه آخرت را به زندگى دنيا فروخته‌اند؛ از اين رو عذاب آنها تخفيف داده نمى‌شود و كسى آنها را يارى نخواهد كرد.

در جلسه گذشته، عرض شد که واژه «اشتراء» از ریشه «شراء» گرفته شده است و ملازم با واژه «بیع» است. واژه «اشتراء» از الفاظ اضداد است، یعنی هم به معنای خریدن و هم به معنای فروختن است. دنیا دوستان، افرادی هستند که زندگی آخرت را می‏فروشند و به جای آن زندگی دنیا را می‏خرند.

سؤال: ممکن است که سؤالی به ذهن خطور کند که برخاسته از ضوابط باب خرید و فروش است. در روایتی از نبی مکرم اسلام (ص) نقل شده است که آن حضرت (ص) فرموده است: «لا بیع الا فی ما تملک»[2]؛ یعنی خرید و فروش جایز نیست مگر در رابطه با آن چیزی که آن را مالک شده‏ای. با توجه به این قاعده، اگر انسان مالک چیزی نباشد چگونه می‏تواند آن را بفروشد؟ سؤال این است که با اینکه انسان، مالک حیات دنیا و آخرت نیست، چگونه در آیه مورد بحث (آیه86 بقره)، خداوند متعال فرموده است که انسانِ دنیا دوست، حیات آخرت را به حیات دنیا فروخته است؟

پاسخ: درست است که معنای حقیقی واژه «اشتراء»، خرید و فروش، یعنی دادن چیزی و سِتاندن چیز دیگر است، اما «اشتراء» یک معنای مجازی و ظریف دیگر نیز دارد که خداوند متعال در آیه مورد بحث، آن معنای مجازی را اراده کرده است و معنای حقیقیِ «اشتراء» را اراده نکرده است. بله اگر معنای حقیقیِ «اشتراء» اراده شده بود، اشکال مذکور، وارد بود، لکن سخن این است که این معنای حقیقی اراده نشده است، بلکه معنای مجازی اراده شده است و آن معنای مجازی این است که وقتی که انسان چیزی را خریداری می‏کند به آن نزدیک می‏شود، یعنی گویا آن شیءِ خریداری شده به انسان نزدیک شده و انسان نیز به آن نزدیک می‏شود و هرگاه انسان کالایی را می‏فروشد، گویا از آن شیء فاصله می‏گیرد و دور می‏شود، در آیه مذکور، نیز معنای فروختنِ حیات آخرت به حیات دنیا این است که انسان از آخرت دور شده است و فاصله گرفته است و به دنیا نزدیک شده است. البته این معنای مجازی نیز بی ارتباط با معنای حقیقیِ «اشتراء» نیست چون در واقع نیز وقتی انسان چیزی را می‏خرد به آن شیء نزدیک می‏شود و وقتی آن را بفروشد از آن دور می‏شود و فاصله می‏گیرد. پس خداوند متعال در آیه مورد بحث، نتیجه معامله را که نزدیک شدن و دور شدن است، مد نظر قرار داده است و خودِ معامله حقیقی را مدِّ نظر قرار نداده است، به این معنا که گروهی از انسان‏ها به حیات دنیا می‏‏پیوندند و به دنیا نزدیک می‏شوند و از حیات اخروی فاصله می‏گیرند. پس منظور، این است که انسان‏های دنیا دوست، به تصویر غیر حقیقی حیات دنیوی نزدیک می‏شوند و از حقیقت حیات باز می‏مانند. هرچه در زندگی دنیا جاری است، انعکاسی از حقیقتی است که در آینه حیات حقیقی، متجلّی است و آنچه بسیاری از انسان‏ها فریفته آن می‏شوند، فقط تصویر و انعکاسی از زیبایی واقعی و حیات جاودان است، یعنی این دنیا نیز، حقیقت واقعی نیست، بلکه خود این دنیا نیز یک نوع مجاز است که انسان‏ها به لذت‏های آن، دل‏خوش شده‏اند. بنابراین، حیات دنیا، مجازی است و حیات اخروی، حقیقت است و کسانی که آخرت را رها می‏کنند و حیات مجازیِ دنیا را برمی‏گزینند، همانند کودکانی می‏باشند که گردنبندی طلا به دست آنها می‏افتد ولی چون ارزش آن گردنبند را نمی‏دانند، می‏شود آنان را با چند اسباب‏بازی گول زد و گردنبد را از دستشان درآورد، یعنی دنیا دوستان با آنچه در دنیا هست، گول می‏خورند و دل‏بسته آن می‏شوند و آخرت خود را به دنیا می‏فروشند.

«الحمد لله رب العالمین»