«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

ادامه تفسیر آیه 44

«أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَ فَلاَ تَعْقِلُونَ»^[1]؛ آيا مردم را به نيكى (و ايمان به پيامبرى كه صفات او آشكارا در تورات آمده است،) دعوت مى‌كنيد، اما خودتان را فراموش مى‌نماييد؛ با اينكه شما كتاب (آسمانى) را مى‌خوانيد! آيا نمى‌انديشيد؟!

در جلسه گذشته، عرض شد که محور توبیخ، امر به معروف نیست، بلکه توبیخ به این خاطر است که چرا شما که امر به معروف می‎کنید، خود را فراموش کرده‎اید. بنابراین، کسانی که خود عامل به معروف و اهل پرهیز از منکر نیستند نیز مکلّف به امر به معروف و نهی از منکرند و این‎گونه نیست که چون خود عمل نمی‎کنند، پس تکلیف امر به معروف و نهی از منکر از آنها برداشته شده است، لکن اثر کلام کسانی که خود عمل می‎کنند، بیشتر از کسانی است که امر به معروف می‎کنند، ولی خودشان عمل نمی‎کنند؛ کما اینکه در روایتی از پیامبر (ص) نیز این‎گونه آمده است: قِيلَ لَهُ: لَا نَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ‏ حَتَّى نَعْمَلَ بِهِ كُلِّهِ وَ لَا نَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ حَتَّى نَنْتَهِيَ عَنْهُ كُلِّهِ. فَقَالَ: «لَا بَلْ مُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ إِنْ لَمْ تَعْمَلُوا بِهِ كُلِّهِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ إِنْ لَمْ تَنْتَهُوا عَنْهُ كُلِّهِ»^[2]؛ شخصی خدمت رسول اکرم (ص) رفت و گفت که ما امر به معروف نمی‏کنیم مگر اینکه نخست خودمان به همه معروف عمل کنیم و نهی از منکر نمی‌کنیم مگر اینکه نخست خودمان تمام محرمات الهی را ترک کنیم. پیامبر (ص) فرمود که امر به معروف کنید، هرچند به همه معروف عمل نمی‎کنید و نهی از منکر کنید، هرچند همه محرمات و نواهی را ترک نمی‎کنید.

مطلبی مبنی بر این مطرح شد که از آیات دوم و سوم سوره صف و کلام امام علی (ع) و امام صادق (ع) استفاده می‎شود که کسانی که خود عامل به معروف و تارک منکر نیستند، حق ندارند که امر به معروف و نهی از منکر کنند که پاسخ از آن برداشت از آیات دوم و سوم سوره صف، در جلسه گذشته ذکر شد.

پاسخ از برداشت مذکور از کلام امام علی (ع) و امام صادق (ع)

امام علی (ع) فرموده است: «وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تَنَاهَوْا عَنْه فَإِنَّمَا أُمِرْتُمْ بِالنَّهْيِ بَعْدَ التَّنَاهِي»^[3].

مفهوم کلام امیرالمؤمنین امام علی (ع) این است که تناهی و ترک گناه، مقدمه نهی کردن است، یعنی اگر می‎خواهید کسی را از چیزی نهی کنید، نخست خودتان آن را ترک کنید.

 

امام صادق (ع) نیز فرموده است: «مَنْ لَمْ يَنْسَلِخْ عَنْ هَوَاجِسِهِ وَ لَمْ يَتَخَلَّصْ مِنْ آفَاتِ نَفْسِهِ وَ شَهَوَاتِهَا وَ لَمْ‏ يَهْزِمِ‏ الشَّيْطَانَ وَ لَمْ يَدْخُلْ فِي كَنَفِ اللَّهِ تَعالی و تُوحِیدِهِ وَ أَمَانِ عِصْمَتِهِ لَا يَصْلُحُ لَهُ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ»^[4].

امام صادق (ع) در روایت مذکور، فرموده است که کسی که هنوز از گرفتاری‎های خودش و شهوات و آفات نفس جدا نشده است و شیطان را مغلوب نکرده است و در پناه خداوند متعال قرار نگرفته است، صلاحیت امر به معروف و نهی از منکر ندارد.

کلام امام علی (ع) و امام صادق (ع) ناظر به مرحله کمال است و به مرحله وجوب یا صحت مربوط نمی‎شود. بله! کمال در این است که انسان تا خود به چیزی عمل نکند، دیگران را به آن کار امر نکند و تا خود چیزی را ترک نکند، دیگران را از آن کار نهی نکند؛ نه اینکه اگر کسی خود عامل به معروف و تارک منکر نبود، وجوب امر به معروف و نهی از منکر از او برداشته شده باشد و امر به معروف و نهی از منکر از ناحیه او صحیح نباشد.

امر به معروف و نهی از منکر [با احراز شرائط آن] بر هر مسلمانی لازم است و عمل خود شخص یا اجتناب او، به عنوان یکی از شرائط امر به معروف و نهی از منکر نیست.

هر گونه اثر وضعی که بر امر به معروف و نهی از منکر مترتب است، بر امر به معروف و نهی از منکر از ناحیه شخصی که خود عامل به معروف و تارک منکر نیست نیز مترتب است.

مرحله کمال، مرهون عمل خودِ عامل به معروف و تارک منکر است، یعنی اگر شخص به معروف عمل نکند و منکر را ترک نکند، به کمال نهایی نخواهد رسید؛ گرچه وجوب امر به معروف و نهی از منکر را امتثال کرده باشد.

فقها، عدالت [، به این معنی که شخص، منکر را مرتکب نشود و معروف را عمل کند] را در آمر به معروف و ناهی از منکر شرط نمی‎دانند چون امر به معروف و نهی از منکر، مثل مرجعیت فتوا، قضاوت، امامت جماعت و امثال آن نیست که مشروط به عدالت و عدم فسق باشد؛ گرچه انسان‎های عاقل و خردمند این نکته را توجه دارند که دیگران را از چیزی که خود مرتکب می‎شوند، نهی نکنند؛ کما اینکه شخصی نزد ابن عباس رفت و گفت که می‎خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و ابن عباس گفت که اگر نترسی که با توجه به سه آیه ذیل، برای تو فضیحتی به بار آید، امر به معروف و نهی از منکر کن:

آیه اول: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَ فَلاَ تَعْقِلُونَ»[5]؛

آیه دوم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ»[6]؛

آیه سوم: «...وَ مَا أُرِيدُ أَنْ أُخَالِفَكُمْ إِلَى مَا أَنْهَاكُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِيدُ إِلاَّ الْإِصْلاَحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ مَا تَوْفِيقِي إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ»[7].  

همچنین، او به کلام امیرالمؤمنین امام علی (ع) به محمد حنفیه اشاره کرد که حضرت (ع) فرموده است: «يَا بُنَيَّ اقْبَلْ مِنَ الْحُكَمَاءِ مَوَاعِظَهُمْ وَ تَدَبَّرْ أَحْكَامَهُمْ‏ وَ كُنْ آخَذَ النَّاسِ بِمَا تَأْمُرُ بِهِ وَ أَكَفَّ النَّاسِ عَمَّا تَنْهَى عَنْهُ»[8]؛ ای پسرم! موعظه حکما را بپذیر و در احکامشان تدبر کن و به آنچه مردم را به آن امر می‎کنی، عمل کن و مردم را از چیزی بازدار که خودت آن را ترک می‎کنی.

 منظور از «عقل» در عبارت «أفلا تعقلون»

طبق معمول، کلمه «عقل» به قوه درّاکه وجود انسان اطلاق می‎شود و آن گوهر گرانبهایی است که خداوند متعال به انسان داده است که گفته‎اند که آن کس را که عقل دادی، چه ندادی و آن کس را که عقل ندادی، چه دادی. روش به کارگیری عقل این است که انسان چند معلوم را کنار هم بگذارد و به کمک آن، به امر مجهولی دست یابد.

یک نکته ادبی وجود دارد و آن، اینکه «عقل» اسم است و معمولاً از اسم، صیغه و فعل ساخته نمی‎شود؛ حال سؤال این است که چرا در این آیه و آیات مشابه آن، تعبیر «تعقلون» آمده است؟

پاسخ این است که عقلی که در این آیات قرآن به کار رفته است، غیر از عقلی است که به آن اشاره شد چون عقلی که در این آیات آمده است، به معنای قوه درّاکه نیست، بلکه این عقل به معنای علم است لذا در کتب حدیثی مثل اصول کافی و بحارالانوار، کتابی تحت عنوان «کتاب العقل و الجهل»، آمده است که عقل را در مقابل جهل آورده‎اند و همان‎طور که جهل در مقابل علم است، عقل نیز که در مقابل جهل آورده شده است، به معنای علم می‎باشد. آن عقلی که به معنای قوه درّاکه است، اشتقاق ندارد، ولی عقل در این آیات قرآن چون به معنای علم است، اشتقاق دارد و از آن فعل ساخته می‎شود، اما عقلی که به معنای قوه درّاکه است، در مقابل جنون است و در مقابل جهل نیست. بنابراین، عقل در «افلا تعقلون» به معنای علم است، یعنی چرا از علم خود بهره نمی‎برید.

سؤال: اگر عقل در این آیات قرآن به معنای علم است، چرا در این آیه (آیه 44 بقره) و آیات مشابه آن، از خود واژه «علم» استفاده نشده است و از واژه «عقل» به جای «علم» استفاده شده است؟

پاسخ: علمی که برای انسان حاصل می‎شود، از کانال‎های مختلفی برای انسان حاصل می‎گردد. بخشی از علم از طریق حواس پنج‎گانه ظاهری برای انسان حاصل می‎شود که در این جهت، خیلی از حیوانات از انسان قوی‎ترند. اما بخشی از علم از رهگذر حواس ظاهری حاصل نمی‎شود، بلکه از رهگذر دستاوردهای درونی انسان حاصل می‎شود لذا امام علی (ع) فرموده است: «الْعِلْمُ‏ عِلْمَانِ‏: مَطْبُوعٌ وَ مَسْمُوعٌ»[9]. علم مسموع همین علومی است که انسان‎ها کسب می‎کنند و علم مطبوع، علمی است که از جان نشأت می‎گیرد و به این نوع علم، «تعقل» گفته می‎شود. پس «أفلا تعقلون» در آیه مورد بحث (44 بقره)، به این معناست که چرا تأمل نمی‎کنید و دانش درونی خود را به کار نمی‎اندازید که این نوع علم، نیازی به آموزش و یادگیری ندارد، بلکه اگر انسان کمی تأمل کند، متوجه می‎شود.

ماه مُحرّم، فرصتی برای تبلیغ معارف ناب

در آستانه ماه محرم هستیم و به همین مناسبت، دروس حوزه نیز تعطیل می‎شود لذا دوستان از تبلیغ غافل نشوند و سعی کنند که آنچه را در حوزه آموخته‎اند، به مردم نیز منتقل کنند. چرا که جامعه خیلی نیاز دارد و مورد هجمه جدی دشمنان داخلی و خارجی است. امروزه فضاهای مجازی از شبهاتی که مردم را به ارتداد و کفر می‎کشاند، پر است لذا وظیفه طلاب است که با تبلیغ خود به روشنگری مردم بپردازند و به غنای فرهنگی جامعه کمک کنند. امروز جریان وهابیت و تکفیری‎ها برای نابودی اسلام و به خصوص شیعه، از هیچ تلاشی دریغ نمی‎کند. بنابراین، با تبلیغ خود باید در صدد آشنایی مردم با معارف اسلام ناب باشیم و ماه محرم فرصتی است که از اجتماع عظیم عاشقان حسینی بهره برده شود و معارف اسلامی به آنها منتقل شود و در این صورت است که می‎توان گفت که حوزه علمیه تعطیلی ندارد. ان‎شاءالله همه موفق و مؤید باشید و اسلام و مسلمین را از دعای خیرتان فراموش نکنید.

«والحمد لله رب العالمین»