قال مولینا و مقتدینا الإمام علی بن الحسین (ع): «خَمْسُ خِصَالٍ مَنْ فَقَدَ وَاحِدَةً مِنْهُنَّ لَمْ يَزَلْ نَاقِصَ الْعَيْشِ؛ زَائِلَ الْعَقْلِ؛ مَشْغُولَ الْقَلْب،ِ فَأَوَّلُهَا؛ صِحَّةُ الْبَدَنِ وَ الثَّانِيَةُ؛ الْأَمْنُ وَ الثَّالِثَةُ؛ السَّعَةُ فِي الرِّزْقِ وَ الرَّابِعَةُ؛ الْأَنِيسُ الْمُوَافِقُ»، قُلْتُ: وَ مَا الْأَنِيسُ الْمُوَافِقُ؟ قَالَ: «الزَّوْجَةُ الصَّالِحَةُ وَ الْوَلَدُ الصَّالِحُ وَ الْخَلِيطُ الصَّالِحُ» وَ الْخَامِسَةُ وَ هِيَ تَجْمَعُ هَذِهِ الْخِصَالَ؛ الدَّعَة»^[1].

امام سجاد (ع) در روایت مذکور، فرموده است که پنج خصلت است که اگر انسان یکی از این خصلت‏ها را نداشته باشد، زندگی او نابسامان است و گویا عقلش را از دست داده است و قلبش همیشه مشغول و پریشان است و همیشه دل‏نگران است، اول از آن پنج خصلت، صحت و سلامت بدن است و دومش امنیت و آرامش است و سومین آنها، وسعت در رزق است و چهارمین چیز همراه موافق است، روای سؤال کرد که انیس موافق چیست؟ آن حضرت (ع) فرمود که همسر صالحه و فرزند صالح و دوست صالح می‏باشد و پنجمین آن خصلت‏ها که همه این خصلت‏ها را در برمی‏گیرد فراغت بال است.

از روایت مذکور، استفاده می‏شود که آرامش در زندگی، کارکرد بهتر عقل و عدم دل‏مشغولی در سایه پنج خصلت محقق می‏شوند؛

اولین مورد، سلامتی است. اولین چیزی که در تحقق آرامش در زندگی نقش دارد این است که انسان از سلامتی برخوردار باشد. انسانی که سلامت نیست و بیمار است و نیاز به دارو داشته باشد، آرامش ندارد چون تمرکز لازم برای زندگی کردن را از دست می‏دهد و نمی‏تواند فکر کند و بیندیشد زیرا بزرگترین دغدغه‏اش رفع بیماری و مریضی‏اش است و بیماری او موجب دل‏نگرانی و پریشانی او می‏شود، پس آرامش، تمرکز و عدم نگرانی و دل‏مشغولی، در سایه سلامت و صحت بدن تأمین می‏شود.

دومین مورد، امنیت است. اگر فرد یا جامعه امنیت نداشته باشد، آرامش و آسایش ندارد زیرا هر لحظه احتمال خطر می‏دهد، پس اگر امنیت فرد و جامعه تأمین نباشد، آرامش انسان از بین می‏رود، عقلش درست کار نمی‏کند و همیشه نگران و پریشان است. در روایت آمده است: «نِعْمَتَانِ مَكْفُورَتَانِ الْأَمْنُ وَ الْعَافِيَة»^[2]؛ دو نعمتند که قدر آنها دانسته نشده است و پوشیده شده‏اند؛ یکی سلامتی است و دیگری امنیت است. سلامتی نعمتی ناشناخته است که تا بیماری سراغ انسان نیاید، او قدر سلامتی خود را نمی‏داند، همچنین، امنیت نیز ناشناخته است و تا انسان احساس خطر نکند و مورد تهدید واقع نشود، قدر امنیت را نمی‏داند.

سومین مورد، وسعت در رزق است. اگر انسان دچار تنگ‏دستی شود و گشایش در روزی را از دست بدهد، آرامش زندگی او به هم می‏خورد، عقلش کارکر صحیح ندارد و همیشه نگران و پریشان است.

چهارمین مورد، همدم و رفیقی است که با طبع انسان موافق باشد. گاهی انسان با کسی سروکار پیدا می‏کند که موافق او نیست و همیشه اختلاف دارند و این باعث می‏شود که آرامش انسان از بین برود، تمرکز لازم را نداشته باشد و دل‏مشغول و پریشان باشد.

در روایت مذکور [که در اول بحث به آن اشاره شد] راوی از معصوم (ع) سؤال کرده است که انیس موافق کیست؟ حضرت (ع) در توضیح انیس موافق فرموده است که همسر صالح، فرزند صالح و رفیق خوب، از مصادیق بارز، همراهانی می‏باشند که موافق انسان‏اند.

پنجمین مورد، فراغت بال است. فراغت بال جامع همه خصلت‏هایی است که ذکر شدند. انسان اگر فراغت بال داشته باشد، آرامش و تمرکز دارد و پریشان نیست. رسول گرامی اسلام (ص) به ابوذر غفاری فرموده است: «يَا أَبَا ذَرٍّ! اغْتَنِمْ‏ خَمْساً قَبْلَ‏ خَمْسٍ؛ شَبَابَكَ قَبْلَ هَرَمِكَ وَ صِحَّتَكَ قَبْلَ سُقْمِكَ وَ غِنَاكَ قَبْلَ فَقْرِكَ وَ فَرَاغَكَ قَبْلَ شُغْلِكَ وَ حَيَاتَكَ قَبْلَ مَوْتِك»‏^[3]. یکی از چیزهایی که پیامبر (ص) به ابوذر فرموده است که باید آن را غنیمت بشمارد این است که قبل از اینکه مشغولیت پیدا کند، قدر فراغت خود را بداند.   

نکته: در بعضی روایات، بعد از «صحة البدن»، «السعة فی الرزق» آمده است و از امنیت سخنی به میان نیامده است و بعد از آن نیز «السعة فی الدار» مطرح شده است، به این معنا که اگر انسان خانه وسیع داشته باشد، موجب آرامش و آسایش او می‏شود و کارکرد عقلش دچار اختلال می‏شود و دل‏پریشان می‏گردد.

ادامه تفسیر آیه83: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»[4]؛ و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و به مردم نيك بگوييد که نماز را برپا داريد و زكات بدهيد، سپس (با اينكه پيمان بسته بوديد) همه شما جز عده كمى سرپيچى كرديد و (از وفاى به پيمان خود) روى‌گردان شديد.

خداوند در ذیل آیه مذکور، فرموده است که از بنی‏اسرائیل پیمان گرفتیم که نماز را به پا دارند و زکات بدهند.

مقصود از برپایی نماز چیست؟ آیا برپایی نماز، صرف خواندن نماز است یا چیزی فراتر از آن است؟

شاید بهترین معنای اقامه نماز این باشد که انسانِ نمازگزار باید در همه حال بتواند ارتباط مستحکم و مستقیمی با نماز برقرار کند و در همه عرصه‏های زندگی؛ اعم از عرصه فردی و اجتماعی بر اساس آموزه‏های دینیِ مرتبط با نماز عمل کند و تعالیم حیات‏بخش دینی را به برکت نماز سرلوحه رفتار خود قرار دهد. پس اقامه نماز به این معناست که شخص بتواند ارتباط مستقیم و مستمر با نماز داشته باشد.

مقصود از «ایتاء زکات»، مجموعه خدمات مربوط به وظائف مالی انسان؛ اعم از واجبات و مستحبات است که اگر انسان مسلمان مجموع وظائف مالی خود را انجام بدهد، مصداق زکات محسوب می‏شود، بنابراین، می‏توان گفت که ارتباط مالی انسان مسلمان با دیگران [که به خاطر وظیفه دینی‏اش است] در یک معنای عام و گسترده، زکات نامیده می‏شود.

واژه «ایتاء» به معنای پرداخت کردن از روی وظیفه است و از همین جا تفاوت بین «ایتاء» و «اعطاء» روشن می‏شود چرا که در «ایتاء» یک نوع وظیفه و الزام هست، اما «اعطاء» به معنای پرداختی است که انسان از سر خیرخواهی و بدون اجبار انجام می‏دهد و به دیگری کمک می‏کند، نه اینکه از باب وظیفه این کار را انجام بدهد. خداوند متعال در باب ارتباط اقتصادی با جامعه و کمک مالی و مهرورزی به دیگران از واژه «ایتاء» استفاده کرده است و آن را به عنوان یک وظیفه برشمرده است، بنابراین، پرداخت کنندگان زکات نباید بر نیازمندان منّت بگذارند و توقع تقدیر و تشکر از جانب آنان را داشته باشند و کسانی که نیازمند به کمک مالی دارند نیز نباید از گرفتن زکات احساس حقارت کنند زیرا شخص پرداخت کننده زکات به وظیفه‏اش عمل می‏کند و منّتی ندارد و با پرداخت زکات به وظیفه‏اش عمل می‏کند و احساس آرامش می‏کند.

امام عسکری (ع) فرموده است: «وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: "أَقِيمُوا الصَّلاةَ"، فَهُوَ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ بِتَمَامِ‏ رُكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ حِفْظِ مَوَاقِيتِهَا وَ أَدَاءِ حُقُوقِهَا الَّتِي إِذَا لَمْ تُؤَدِّ لَمْ يَتَقَبَّلْهَا رَبُّ الْخَلَائِقِ»‏^[5].

معنای «اقیموا الصلاة» این است که رکوع و سجده نماز به طور کامل انجام شود و وقت نماز رعایت شود و حقوق نماز رعایت شود و اگر انسان حق نماز را ادا نکند، خداوند متعال نماز او را قبول نخواهد کرد. منظور، این است که اگر انسان می‏خواهد که نمازش مورد پذیرش قرار گیرد باید نماز را به طور کامل انجام بدهد و حقوق نماز را رعایت کند و این‏گونه نباشد که فقط برای رفع تکلیف خم و راست شود و حق نماز را به جای نیاورد.

چند نکته در رابطه با نماز و زکات

نکته اول، اینکه نماز عمود دین است. رسول اکرم (ص) فرموده است: «الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّين‏»^[6].

چون بسیاری از معارف اعتقادی و اخلاقی و حقوقی، از قبیل توحید، نبوت و غیره در نماز وجود دارد از نماز به عمود دین تعبیر شده است.

نکته دوم، اینکه معنای برپاداشتن نماز فقط این نیست که انسان به خواندن نماز بسنده کند و به همین خاطر است که خداوند متعال، کلمه «اقیموا» را در آیه مورد بحث، به کار برده است و از کلمه «اقرءوا» استفاده نکرده است. سابقاً گفته شد که مقصود از اقامه نماز، این است که انسان نماز را با تمام خصوصیات انجام بدهد و پیوسته و به طور مستمر با نماز ارتباط داشته باشد و فقط به خواندن نماز اکتفا نکند. ممکن است که گفته شود که منظور از «اقیموا» این است که انسان نه تنها خودش باید ارتباط مستمر با نماز داشته باشد، بلکه باید زمینه‏‎ساز برپایی نماز در جامعه نیز باشد. خداوند متعال فرموده است: «الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ»[7]؛ همان كسانى كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم، نماز را برپا مى‌دارند و زكات مى‌دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى‌كنند و پايان همه كارها از آن خداست.

نکته سوم، در رابطه با زکات است و آن، اینکه، زکات گاهی زکات مال است و گاهی زکات بدن است که از آن به زکات فطره تعبیر می‏شود، گاهی نیز زکات به عنوان مطلق نعمت مطرح می‏شود، یعنی مقصود از زکات، فقط زکات مال یا زکات بدن نیست، بلکه مقصود، مطلق نعمت است، یعنی آنچه خداوند متعال از نعمت به انسان عنایت کرده است زکات دارد، امام علی (ع) فرموده است: «زَکاةُ العِلمِ نَشرُهُ»[8]، یعنی اگر خداوند به کسی علم و دانش داد، زکاتش این است که علمش را در جامعه گسترش دهد. پس، انسان باید زکات هر نعمتی که خداوند به او عطا کرده است را بپردازد، مثلاً زکات شجاعت، جهاد در راه خدا، زکات علم، نشر آن، زکات جایگاه و آبرویی که انسان کسب کرده است، خدمت به خلق خداست.

نکته چهارم، این است که برخی از آثار و منافع زکات با غیر زکات‏دهنده ارتباط مستقیم ندارد، یعنی زکات، برای کسانی که اهل زکاتند آثار و منافعی دارد و این منافع مستقیماً به آنها می‏رسد، ولی این آثار و منافع مستقیماً به غیر زکات دهنده تعلق نمی‏گیرد، هرچند که ممکن است که به صورت غیر مستقیم به غیر زکات‏دهنده نیز برسد، مثلاً زکات سلامت بدن، روزه گرفتن است و زکات جمال و زیبایی، عفاف است که اثر مستقیم این دو به خود شخص و اثر غیر مستقیم آن به جامعه برمی‏گردد، چون جامعه‏ای که افراد عفیف و پاکدامن دارد، یک مدینه فاضله است و از از هر جهت سالم می‏ماند.

«الحمد لله رب العالمین»

قال الصادق (ع): «قَالَ إِبْلِيسُ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَيْهِ لِجُنُودِهِ: إِذَا اسْتَمْكَنْتُ مِنِ ابْنِ آدَمَ فِي ثَلَاثٍ لَمْ أُبَالِ مَا عَمِلَ؛ فَإِنَّهُ غَيْرُ مَقْبُولٍ مِنْهُ؛ إِذَا اسْتَكْثَرَ عَمَلَهُ وَ نَسِيَ‏ ذَنْبَهُ‏ وَ دَخَلَهُ الْعُجْبُ»^[1].

امام صادق (ع) در روایت مذکور، فرموده است که ابلیس که لعن و نفرین خدا بر او باد به لشکریان خود گفت که اگر شما بر آدمی‏زاد در سه جا مسلط شدید، من نگرانی ندارم که او چه عملی را انجام می‏دهد زیرا عملش مقبول واقع نمی‏شود؛ زمانی که عمل خود را بزرگ شمارد و گناه خود را فراموش کند و عُجب در او داخل شود.  

آنچه برای ابلیس مهم است، این است که انسان‏ها را از مرز عبودیت خارج کند، ولی اگر انسانی به ظاهر عابد، اما در عین حال ملعبه بازی ابلیس قرار گیرد، ابلیس می‏گوید که من درباره او نگرانی ندارم، هرچند که به ظاهر بهترین عمل‏ها را انجام بدهد و قائم‏الیل و صائم‏النهار باشد زیرا هدف ابلیس این است که اعمال او نزد خداوند مورد قبول واقع نشود و وقتی انسان از ابلیس اطاعت کند، عملش قبول نمی‏شود و هیچ ارزشی نزد خدا نخواهد داشت.

طبق روایت مذکور، در سه جا عمل انسان مورد پذیرش خداوند متعال واقع نمی‏شود؛

اول، اینکه انسان کار خیری را که انجام می‏دهد بزرگ بشمارد، مثلاً اگر به کسی کمک کند، فکر می‏کند که خیلی کار مهمی کرده است و کارش زیاد برای او جلوه می‏کند و این باعث می‏شود که خلوص عملش از بین برود و مقبول واقع نشود، هرچند ظاهراً کار خیر انجام داده است، ولی چون اخلاص نداشته و به خاطر هوا و هوس بوده است مورد پذیرش قرار نمی‏گیرد.  

دوم، اینکه انسان گناهی که از او سر زده است را فراموش کند. انسان باید خودش را بر انجام گناهانی که از او سرزده است، سرزنش کند و از آن گناهان توبه کند، اما اگر نسبت به گناهان بی‏خیال باشد، کار خوبی که انجام داده است، مورد پذیرش قرار نمی‏گیرد چون این گناهان باعث حبط عمل او می‏شود، مثل آن شخصی که دزدی می‏کرد و سپس صدقه می‏داد، به او گفتند که دزدی با صدقه دادن سازگاری ندارد، پاسخ داد که خودِ خداوند در قرآن فرموده است که هر کس یک کار خوب انجام بدهد دَه ثواب برای او نوشته می‏شود [«مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَ مَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَ هُمْ لاَ يُظْلَمُونَ»[2]]، من وقتی دزدی می‏کنم یک گناه برایم نوشته می‏شود و وقتی صدقه می‏دهم خداوند به من دَه ثواب می‏دهد که یک ثواب از آن دَه‏تا، در مقابل گناه دزدی از بین می‏رود و نُه ثواب دیگر نیز برایم باقی می‏ماند. اما این سخن، درست نیست زیرا وقتی گناهی از انسان سر بزند زمینه‏ای برای ثواب باقی نمی‏ماند و اصلاً حسنه‏ای در کار نیست، بلکه او خیال کرده است که انفاق و صدقه از مال دزدی، حسنه است.

سوم، خودپسندی و عُجب است. انسان اگر دچار عُجب و خودشیفتگی بشود و خود را از دیگران بالاتر بداند و دیگران را به حساب نیاورد، عملی که انجام می‏دهد مورد قبول واقع نمی‏شود.

امام علی (ع) فرموده است: «آهِ‏ مِنْ‏ قِلَّةِ الزَّادِ وَ طُولِ‏ الطَّرِيقِ‏ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظِيمِ الْمَوْرِد»[3]؛ آه از کمی توشه و طولانی بودن راه و دور بودن سفر و محل ورود [، یعنی قیامت] عظیم و بزرگ است.

در حالات مرحوم آیت الله بروجردی (ره) آمده است که وقتی شاگرادان ایشان از ایشان تعریف کردند، ایشان آهی کشید، گفتند که شما که این همه خدمت کرده‏اید، شاگرد تربیت کرده‏اید، مسجد اعظم را ساخته‏اید و خیلی کارهای بزرگ دیگر را انجام داده‏اید چرا آه می‏کشید؟ ایشان یا مرحوم آیت الله خوانساری (ره) که کنار ایشان بود فرمود: «خلص العمل فإن الناقد بصیر بصیر»؛ عمل را خالص کنید زیرا ناقدِ عمل خیلی بصیر و آگاه است [اشاره به حدیث «أَخْلِصِ‏ الْعَمَلَ‏ فَإِنَّ النَّاقِدَ بَصِير»^[4]].

قال مولینا و مقتدینا الإمام الباقر (ع): «الْعَبْدُ بَيْنَ‏ ثَلَاثَةٍ بَلَاءٍ وَ قَضَاءٍ وَ نِعْمَةٍ فَعَلَيْهِ فِي الْبَلَاءِ مِنَ اللَّهِ الصَّبْرُ فَرِيضَةً وَ عَلَيْهِ فِي الْقَضَاءِ مِنَ اللَّهِ التَّسْلِيمُ فَرِيضَةً وَ عَلَيْهِ فِي النِّعْمَةِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الشُّكْرُ فَرِيضَةً»‏^[1].

امام باقر (ع) در روایت مذکور، فرموده است که انسان بین سه چیز قرار دارد؛ بلاء، قضا و نعمت، پس بر اوست که در برابر بلائی که از ناحیه خداوند متعال به او رسیده است، صبر کند و بر اوست که در برابر قضائی که از جانب خداوند متعال برای او مقدر شده است، تسلیم باشد و بر اوست که در برابر نعمتی که از طرف خداوند متعال به او رسیده است، شاکر باشد.

انسان در دنیا در معرض سه چیز قرار دارد؛ بلا، قضا و نعمت.

انسان باید در برابر بلاهایی که به او می‏رسد صبر کند؛ مثلاً در حال حاضر، اگر ویروس کرونا بلاء تلقی شود انسان باید بر این بلا صبر کند. مؤمنین بر بلاهایی که به آنها می‏رسد صبر می‏کنند و گله و شکایت نمی‏کنند. خداوند متعال فرموده است: «الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»[2].

دومین موردی که امام باقر (ع) در روایت مذکور به آن اشاره کرده است، این است که اگر خداوند متعال چیزی را درباره انسان مقدر کرد که بر خلاف میل او باشد، انسان باید در برابر آن تسلیم باشد. اهل بیت (ع) و معصومین (ع) همیشه در برابر قضا و قدر الهی تسلیم بوده‏اند و این معنای عبودیت و بندگی واقعی است.

و سومین وظیفه‏ای که در روایت مذکور، به آن سفارش شده است این است که انسان در برابر نعماتی که از جانب خداوند متعال به او می‏رسد باید شاکر باشد. خداوند نعمت‏های زیادی به انسان عنایت کرده است که قابل شمارش نیست: «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ»[3].

گاهی انسان به خاطر نداشتن ایمان قوی، در برابر بلاء، قضاء و نعمتی که برای او قرار داده شده است، به وظیفه‏اش عمل نمی‏کند و عکس‏العملی که بایسته نیست از خود نشان می‏دهد و بعضی اوقات سخنانی بر زبان او جاری می‏شود که با شأن انسان مؤمن و متدیّن هیچ تناسبی ندارد.