قال مولینا و مقتدینا الإمام العسکری (ع): «إِنَّكُمْ فِي آجَالٍ مَنْقُوصَةٍ وَ أَيَّامٍ مَعْدُودَةٍ وَ الْمَوْتُ يَأْتِي بَغْتَةً مَنْ يَزْرَعْ خَيْراً يَحْصُدْ غِبْطَةً وَ مَنْ يَزْرَعْ شَرّاً يَحْصُدْ نَدَامَةً لِكُلِ‏ زَارِعٍ‏ مَا زَرَعَ‏»^[1].

امام عسکری (ع) در روایت مذکور، فرموده است که شما عمر کوتاه و روزهاى معدود و قابل شمارش دارید و مرگ، ناگهاني است. هر كس تخمِ خير و خوبی بكارد، خوشى دِرو خواهد کرد و هر کس تخمِ بدى بكارد، پشيمانى دِرو خواهد کرد، هر كس هر چه بكارد، همان براى اوست.

مرگ به صورت ناگهانی سراغ انسان می‏آید لذا انسان باید در هر حالی آماده رفتن باشد و کارهای خود را سر و سامان بدهد، اگر حق الله و حق الناس بر گردنش است، آن را ادا کند و منتظر نباشد که بعد از مرگش، ورثه آن حقوق را ادا کنند چرا که خیلی از اوقات، ورثه، حقوقی که بر ذمّه میّت بوده است را ادا نمی‏کنند.

بنابراین، انسان هر کار خیر و خوبی که انجام بدهد، نتیجه آن خیر و خوبی به خودش بازخواهد گشت و هر کار بدی که انجام بدهد، نتیجه آن بدی به خودش باز خواهد گشت و چیزی جز پشیمانی نصیبش نخواهد شد.

در مَثل این‏گونه آمده است:                       «هر چه کنی به خود کنی             گر همه نیک و بد کنی»

مولانا نیز در این رابطه گفته است:            «از مکافات عمل غافل مشو    گندم از گندم بروید جو ز جو»

خوب است انسان تا وقتی توانی دارد به دنبال کار خیر و نیک باشد و از انجام کار بد دوری کند چرا که کار بد نتیجه‏ای جز پشیمانی به دنبال نخواهد داشت و این پشیمانی و ندامت گاهی در همین عالَم دنیا اتفاق می‏افتد و گاهی در عالَم آخرت است، یعنی انسان وقتی از دنیا رفت و پرونده عملش را مشاهده کرد که از خیر و خوبی تهی است و از بدی و سیّئه پر شده است، احساس پشیمانی خواهد کرد که کاش در دنیا کار خوب و خیر انجام می‏دادم.

نکته: متأسفانه در این روزها سخنی از یکی از ائمه جمعه اهل سنّت مطرح شده است که مصداق بارز این جمله است که انسان اگر بد و شرّ بکارد، ندامت و پشیمانی دِرو خواهد کرد. این شخص نسبت به اهل بیت هتّاکی کرده است و بعد با جملاتی از قبیل اینکه ما به اهل بیت (ع) علاقه داریم در صدد توجیه سخنان خود برآمده است، لکن این توجیهات مشکلی را حل نمی‏کند. اینکه این شخص، هتّاکانه نَسب اهل بیت (ع) را زیر سؤال ببرد و مشروعیت نَسب اهل بیت (ع) را به خلافت بعضی از خلفائشان گِره بزند و از این راه بخواهد برای خلافات آنان مشروعیت درست کند، بسی جای تأسف دارد و این گونه افراد، از رأفتی که نظام جمهوری اسلامی در حقّشان روا داشته است، سوء استفاده می‏کنند و هر سخن پوچی را بر زبان جاری می‏کنند، در حالی که در بعضی از کشورهای عربی که توسط اهل سنّت اداره می‏شود، شیعیان را گردن می‏زنند. همین شخص قبلاً نیز در یکی از سخنانش هفته وحدت را زیر سؤال برده بود و از آن به هفته نفاق یاد کرده بود و بارها و بارها نظام، رهبری و مسئولین را زیر سؤال برده است و همان‏گونه که مستحضرید در سخنان اخیر خود نیز نَسب اهل بیت را به خلافت فلان خلیفه گِره زده است که امیدواریم که شاهد چنین جریاناتی نباشیم.

قال مولینا و مقتدینا الإمام الصادق (ع): «قَالَ إِبْلِيسُ لَعَنَهُ اللَّهِ لِجُنُودِهِ: إِذَا اسْتَمْكَنْتُمْ‏ مِنِ ابْنِ آدَمَ فِي ثَلَاثٍ لَمْ أُبَالِ مَا عَمِلَ فَإِنَّهُ غَيْرُ مَقْبُولٍ إِذَا اسْتَكْثَرَ عَمَلَهُ وَ نَسِيَ ذَنْبَهُ وَ دَخَلَهُ الْعُجْبُ».^[1]

امام صادق (ع) در روایت مذکور، فرموده است که ابلیس به لشکریانش گفت که اگر در سه كار بر فرزند آدم چيره و مسلّط شدید، ديگر باكى ندارم كه چه كارى مى‏كند زيرا آن كار از او پذيرفته نمى شود؛ هرگاه عملش را زياد شمارد و گناهش را از ياد برد و خودپسند شود.

اگر انسان عملش را زیاد شمارد، گناهانش را فراموش کند و خودپسند باشد، اعمالش پذیرفته نخواهند شد، هرچند اعمالی که انجام داده باشد ظاهراً کارهای عام‏المنفعه و مفید باشند و از حیث کمّیت نیز کارهای زیادی انجام داده باشد.

1- اولین موردی که باعث می‏شود که اعمالی که انسان انجام می‏دهد، مورد قبول واقع نشوند، این است که انسان کار خوبی را که انجام می‏دهد، بزرگ بشمارد و آن کار برای او زیاد جلوه کند، مثلاً اگر در ساختن بنای خیری قدمی بردارد، آن کار خیر در نزدش بزرگ جلوه کند و مدام از آن کار یاد کند و لحظه‏ای کاری را که انجام داده است از یاد نبرد. البته گاهی انسان برای اینکه دیگران را به انجام کار نیک تشویق کند از کار خیری که انجام داده است، یاد می‏کند که در این صورت، مشکلی ندارد.

مرحوم آیت العظمی بروجردی (ره) روزی آه کشید، گفتند که چرا آه می‏کشی؟ این همه شاگرد تربیت کرده‏ای، مسجد اعظم را ساخته‏ای، در هامبورگِ آلمان مسجدی به آن زیبایی ساخته‏ای و خلاصه اینکه به جامعه و مردم زیاد خدمت کرده‏ای، پس آه کشیدن معنایی ندارد، ایشان این روایت را خوانده بود: «أَخْلِصِ الْعَمَلَ فَإِنَّ النَّاقِدَ بَصِيرٌ»^[2]، بعد فرموده بود که خدا کند که این کارها به خاطر خدا انجام شده باشد چون آن کسی که کارها را نظاره می‏کند مو را از ماست می‏کشد و او می‏داند که کارهایی که انجام داده‏ام به چه نیّتی بوده است لذا مهم این است که کاری که انسان انجام می‏دهد از روی اخلاص باشد و رنگ خدایی داشته باشد چرا که اگر در انجام کار اخلاص نباشد، هیچ ارزشی ندارد.

شخصی قبل از اذان صبح مسجد رفت و چون هوا تاریک بود، فضای مسجد را نمی‏توانست خوب ببیند، لکن متوجه حضور کسی در مسجد شد، شروع به نماز خواندن کرد و نماز خود را با آب و تاب فراوان خواند، وقتی که نمازش تمام شد و هوا کمی روشن شد به پشت سرش نگاه کرد، دید که سگی کنار مسجد خوابیده است، فهمید که به خاطر خدا نماز نخوانده است.

مولای متقیان حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) در خطبه متقین در وصف متقین فرموده است: «...لَا يَرْضَوْنَ مِنْ أَعْمَالِهِمُ الْقَلِيلَ وَ لَا يَسْتَكْثِرُونَ الْكَثِيرَ فَهُمْ‏ لِأَنْفُسِهِمْ‏ مُتَّهِمُونَ‏ وَ مِنْ أَعْمَالِهِمْ مُشْفِقُون‏»^[3]؛ یعنی متقین به کارهای کوچکی که انجام می‏دهند رضایت نمی‏دهند و کارهای بزرگی را که انجام می‏دهند، بزرگ نمی‏شمرند و خود را متهم می‏دارند و از آنچه انجام می‏دهند بیمناک‏اند.

همان‏طور که در جلسات گذشته نیز اشاره شد، در روایتی از امام کاظم (ع) نقل شده است که آن حضرت (ع) به یکی از اصحاب خود این دعا را سفارش فرمود: «اللَّهُمَ‏ لَا تَجْعَلْنِي‏ مِنَ‏ الْمُعَارِينَ‏ وَ لَا تُخْرِجْنِي مِنَ التَّقْصِيرِ»^[4]؛ خدایا من را جزء معارین قرار نده [، یعنی خدایا من را از کسانی که دین آنها فصلی و مقطعی و عاریه‏ای است قرار نده] و من را از حد تقصیر خارج نکن [، یعنی خدایا کاری کن که همیشه خودم را مقصر بدانم، یعنی نکند خودم را بی‏عیب و بی‏نقص بدانم و فکر کنم که همه کارهایم به نحو احسن انجام شده است].

2- دومین موردی که باعث می‏شود که اعمال انسان مورد قبول واقع نشوند این است که انسان گناهانش را از یاد ببرد. یکی از مشکلات انسان این است که گناهانی را که مرتکب می‏شود، فراموش می‏کند و از آنها استغفار و توبه نمی‏کند و این فراموشی از گناه باعث می‏شود که دوباره مرتکب گناه شود. انسان اگر احساس گناه کند و گناهان خود را به یاد آورد، دوباره گناه انجام نمی‏دهد و در پیشگاه خدوند متعال احساس شرمندگی می‏کند و بر طلب مغفرت و آمرزش مداومت می‏کند.

رسول گرامی اسلام (ص) فرموده است که گاهی انسان به خاطر انجام یک گناه به بهشت می‏رود، شخصی که نزد حضرت (ص) بود، تعجب کرد و عرض کرد چگونه ممکن است که انسان به خاطر ارتکاب گناه به بهشت برود؟ آن حضرت (ص) در پاسخ فرمود که چون گناهی را که مرتکب شده است همیشه جلو چشمش است و لذا مدام از خداوند متعال درخواست بخشش و آمرزش می‏کند و چون آن گناه باعث شده است که رابطه او با خداوند متعال مستمر باشد لذا باعث می‏شود که استغفار و توبه کند و آمرزیده شود و در نتیجه، بهشت نصیبش گردد.

3- مورد سوم که باعث می‏شود که اعمال انسان پذیرفته نشود، عُجب و خودپسندی است. کسانی که خود را تافته جدا بافته می‏دانند و دچار خودشیفتگی می‏شوند و فقط خودشان را می‏بینند، اعمالی که انجام می‏دهند از ارزش چندانی برخوردار نیست و مورد قبول واقع نمی‏شود. انسان‏ها؛ خصوصاً علما باید مواظب باشند که عُجب آنها را گرفتار نکند. در احوالات یکی از افرادی که از علم ظاهری برخوردار بود، آمده است که در حالی که به یکی از مراجع اشاره می‏کرده است، گفته است که این مسأله را من حل کردم نه بچه محله حُوِیش (منطقه‏ای در نجف) و خودپسندی او تا حدّی فرا رفته بود که حتی در رابطه با مرحوم صاحب جواهر (ره) گفته بوده که او محاسنش را در مرکب زده و کتاب جواهر را نوشته است و همین عُجب و خودپسندی باعث شد که این شخص در آخر عمرش در غربت و در حالی که عاقبت خوبی نداشت، از دنیا برود.

روایت اول: عن مولینا و مقتدینا الإمام الصادق (ع)عَنْ أَبِيهِ (ع)؛ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ (ص) فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ (ص) مَا الْعِلْم؟ُ قَالَ: «الْإِنْصَاتُ» قَالَ: ثُمَّ مَهْ؟ قَالَ: «الِاسْتِمَاعُ‏ لَهُ»‏ قَالَ: ثُمَّ مَهْ؟ قَالَ: «الْحِفْظُ لَهُ»، قَالَ: ثُمَّ مَهْ؟ قَالَ: «الْعَمَلُ بِهِ» قَالَ: ثُمَّ مَهْ؟ قَالَ: «ثُمَّ نَشْرُهُ».^[1]

امام صادق (ع) در روایت مذکور، از پدرش امام باقر (ع) نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرموده است که مردی خدمت پیامبر اکرم (ص) رسید و عرض کرد که یا رسول الله (ص) علم چیست؟ آن حضرت (ص) در پاسخ فرمود که سکوت در برابر آن، دوباره پرسید که سپس چه؟ آن حضرت (ص) در پاسخ فرمود که گوش دادن به آن، دوباره پرسید که دیگر چه؟ آن حضرت (ص) فرمود که نگهداری و محافظت از آن، آن شخص پرسید که دیگر چه؟ آن حضرت (ص) فرمود که عمل به آن، در نهایت آن شخص پرسید که دیگر چه؟ آن حضرت (ص) در پاسخ فرمود که انتشار آن است.

نکته اولی که باید به آن توجه شود این است که علم در سایه سکوت نصیب انسان می‏شود. اگر انسان وارد مجلسی بشود که پر ازآشوب باشد و هر کسی چیزی بگوید، چیزی نصیبش نخواهد شد، بلکه در محیط آرام و ساکت که همه آماده شنیدن می‏باشند، انسان می‏تواند از علم و دانش بهره‏مند شود. نکته دیگری نیز درباره سکوت، قابل برداشت است و آن، اینکه شاگرد زمانی می‏تواند از محضر استاد بهره ببرد که خودش را آماده شنیدن کند و شنیدنِ خوب، متوقف بر سکوت است.

نکته دوم، این است که انسان باید خوب گوش بدهد. یک سماع داریم و یک استماع داریم. فقها در باب لهو و لعب، فرموده‏اند که سماع اشکال ندارد، ولی استماع اشکال دارد چون استماع، به گوش دادن از روی قصد و توجه گفته می‏شود، ولی سماع، گوش دادن از روی توجه نیست، بلکه شنیدن صدا بدون قصد و توجه است، یعنی صدا به گوش انسان می‏رسد، بدون اینکه از روی قصد و توجه گوش بدهد.

نکته سوم، این است که انسان باید آنچه را شنیده است، حفظ کند. یکی از راه‏های حفظ کردن، این است که آنچه را می‏شنود یادداشت کند لذا خوب است که انسان علومی را که می‏شنود یا می‏خواند، حفظ کند یا یادداشت کند تا در مواقع لزوم، به آنها دسترسی داشته باشد. انسان تا در سنین جوانی قرار دارد و از هوش بالایی برخوردار است و دغدغه‏مندی زیادی ندارد باید آنچه را می‏شنود یا می‏خواند به حافظه بسپارد، تا جایی که امکان دارد آیات الهی، ادعیه و سخنان دُررباری که از اهل بیت (ع) به دست ما رسیده است را بخواند و حفظ کند و با آنها مأنوس باشد.

نکته چهارم، این است که به آنچه شنیده و حفظ کرده است، عمل کند. منظور این است که انسان به گوش دادن و حفظ کردن تنها اکتفا نکند، بلکه باید آنها را به کار بگیرد و در مقام عمل، پیاده کند. اگر انسان فقط به حفظ علوم بپردازد و از عمل به آنها خودداری کند، فایده‏ای ندارد، بنابراین باید به آنچه حفظ می‏کند، عمل کند.

نکته پنجم، این است که آنچه از علوم را که حفظ کرده است و خود به آن عمل کرده است را نشر بدهد، هرچند که آن عده‏ای که قصد دارد که علم خود را در اختیارشان قرار بدهد، کم باشند. مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی (ره) مقیّد بودند که نشر معارف اسلام و اهل بیت (ع) نباید تعطیل شود لذا در ایام جوانی تبلیغ می‏رفتند و در اواخر عمر شریفشان که دیگر نمی‏توانستند تبلیغ بروند در ایام محرم، به خصوص در روز عاشورا در منزلشان منبر می‏رفتند و کل اعضای خانواده پای منبر ایشان می‏نشستند و از فرمایشات ایشان بهره‏مند می‏شدند. بنابراین، انسان باید علومی را که یاد گرفته و به آن عمل کرده است را در بین مردم نشر بدهد.