قال رسول الله (ص): «مَا مِنْ‏ يَوْمٍ‏ يَمْضِي‏ عَنَّا إِلَّا وَ يَضْحَكُ أَرْبَعٌ عَلَى أَرْبَعٍ» قِيلَ: وَ مَا هُنَّ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: «يَضْحَكُ الْأَجَلُ عَلَى الْأَمَلِ وَ الْقَضَاءُ عَلَى الْقَدَرِ وَ التَّقْدِيرُ عَلَى التَّدْبِيرِ وَ الْقَسْمُ عَلَى الْحِرْصِ»^[1].

رسول گرامی اسلام (ص) در روایت مذکور، فرموده است که هیچ روزی بر ما نمی‏گذرد مگر این که چهار چیز بر چهار چیز دیگر می‏خندند، سؤال شد که یا رسول الله (ص) آن ها کدامند، آن حضرت (ص) فرمود که مرگ به آرزو می‌خندد، قضا به قَدَر و تقدیر به تدبیر و روزیِ قسمت شده بر شخص حریص می‏خندد.

طبق روایت مذکور، چهار چیز بر چهار چیز می‏خندند؛

اول، خنده مرگ بر آرزو

انسان یک مرگ قطعی در پیش دارد که روزی سراغ او خواهد آمد و راه فراری از آن نیست. انسان در طول زندگی خود یک سلسله آرزوهایی دارد که گاهی برای آن آرزوها کلی برنامه ریزی می‏کند، لکن از این غافل است که ممکن است که هر آیینه مرگ سراغش بیاید و به آروزهایش دست نیابد. رسول اکرم (ص) در روایت مذکور، فرموده است که وقتی مرگ به آرزوهای انسان نگاه می‏کند، خنده‏اش می‏گیرد و به تعبیری، می‏گوید که این انسان که از چند لحظه بعدش خبر ندارد چرا برای آرزوهای خود برنامه‏ریزی کرده است؟ دلیل خنده مرگ این است که انسانی که زنده ماندنش به دست خودش و در اختیارش نیست چرا برای آینده‏ای که نمی‏داند، زنده خواهد بود یا نه، برنامه می‏ریزد و خود را درگیر آرزوهای طولانی می‏کند؟ پس مرگ بر این آرزوها می‏خندد. البته باید توجه شود که منظور این روایت و امثال آن، این نیست که انسان هیچ برنامه‏ای برای آینده خود نداشته باشد. در روایت آمده است: «اِعْمَلْ لِدُنْيَاكَ كَأَنَّكَ تَعِيشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لآِخِرَتِكَ كَأَنَّكَ تَمُوتُ غَدا»[2]، یعنی انسان باید در زندگی دنیوی خود طوری زندگی کند که گویا برای همیشه می‏خواهد زندگی کند و این گونه نباشد که برای آینده خود برنامه‏ریزی نداشته باشد. امام علی (ع) فرموده است: «الْمُؤْمِنُونَ هُمُ الَّذِينَ عَرَفُوا مَا أَمَامَهُم‏»[3]؛ مومنان، کسانی هستند که آنچه پیش رویشان هست را می‏شناسند، یعنی آینده‏نگرند.

پس بین روایت مورد بحث (روایت حضرت رسول اکرم _(ص)) و برنامه‏ریزی انسان برای آینده‏اش منافاتی نیست، یعنی خندیدن مرگ بر آروزها و آمال به این معنا نیست که انسان نباید برای آینده‏اش برنامه داشته باشد، بلکه منظور از خنده مرگ به آروزها که در این روایت به آن اشاره شده است، این است که انسان نباید نسبت به مرگش بی‏تفاوت باشد و سرگرم شدن به آمال و آرزوها نباید او را از یاد مرگ غافل کند و لذا اگر انسان برای آینده خود برنامه‏ریزی می‏کند، نگاه او نگاهِ خداباورانه باشد و به جنبه‏های آخرتی نیز توجه داشته باشد، پس انسان باید هر برنامه‏ریزی که دارد در جهت رسیدن به آخرت باشد تا اگر مرگ او را مهلت نداد، به خاطر نیّت خیری که داشته است، پاداش به او تعلق بگیرد.

دوم، خنده قضا بر قدرتِ آدمی

قضای الهی به قدرت و توانمندی‏های انسان می‏خندد چون وقتی قضای الهی آمد، قدرت و توانمندی‏های انسان جایگاهی ندارد و امکانات و قدرت انسان هر مقدار هم که زیاد باشد، نمی‏تواند در مقابل قضای الهی بایستد.

سوم، خنده تقدیر بر تدبیر

برنامه‏ریزی و تدبیر انسان نمی‏تواند، مقدّراتی که خداوند برای او رَقَم می‏زند را تغییر دهد لذا تقدیر الهی به تدبیر انسان می‏خندد زیرا انسان با دوراندیشی که دارد یک سری امور را تدبیر می‏کند، لکن خداوند متعال چیز دیگری را برای او مقدر می‏کند لذا تقدیر به تدبیرِ انسان می‏خندد. جمله‏ای مشهور شده که اگر چه سند قابل اعتنایی برای آن در بین احادیث یافت نشد، اما می‎تواند مضمون صحیحی داشته باشد و آن، این است: «یابن آدم تقدیری یضحک من تدبیرک»؛ یعنی ای فرزند آدم تقدیر من به تدبیر تو می‏خندد و این، کنایه از غلبه خواست الهی بر خواست بنده است.

نقل شده است که در دوران دفاع مقدس، شخصی در کرج زندگی می‏کرد، با خود گفت که بهترین کار این است که برویم و کنار کوهی از کوه‏های اطراف کرج ساکن شویم که از بمباران و حمله هوایی در امان باشیم، گفته‏اند که بعد از اینکه ایشان کوچ کرد، هواپیمایی که برای بمباران کرج آمده بود، یکی از موشک‏های خود را در همان منطقه که آن بنده خدا اقامت کرده بود، انداخت و او از دنیا رفت.

چهارم، خنده قَسم بر حرص

روزیِ انسان به دست خداوند متعال است و خداوند متعال برای هر کسی، رزق و روزیِ مشخصی را تعیین کرده است و انسان، هرچه قدر هم که حریص باشد، به بیش از روزی‏ای که برای او مشخص شده است، دست نخواهد یافت. در روایات زیادی وارد شده است که آن روزی‏ای که برای انسان مقدر شده است به او می‏رسد و نیازی نیست که برای بیشتر از آن حرص بخورد.

قال مولینا و مقتدینا الإمام الرضا (ع): «إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ مُنَادِياً يُنَادِي مَهْلًا مَهْلًا عِبَادَ اللَّهِ عَنْ مَعَاصِي اللَّهِ فَلَوْ لَا بَهَائِمُ رُتَّعٌ وَ صِبْيَةٌ رُضَّعٌ وَ شُيُوخٌ رُكَّعٌ لَصُبَّ عَلَيْكُمُ الْعَذَابُ صَبّاً تُرَضُّونَ بِهِ رَضّاً»[1].

حضرت علی بن موسی الرضا (ع) در روایت مذکور، فرموده است که در هر روز و شب از جانب خداوند عزّ و جلّ، منادی‏اى ندا مى‏دهد که اى بندگان خدا! از نافرمانى خدا باز ايستيد، باز ايستيد زيرا اگر به خاطر حيواناتِ چرنده و كودكان شيرخواره و سال‏خورده‏گانِ خميده پشت نبود، چنان عذابى بر سر شما ريخته مى شد كه خرد و خمير مى‏شديد.  

منشأ عذاب‏هایی که بر انسان نازل می‏شوند چیست؟

گفته شده است که نزول عذاب، گاهی امتحان از جانب خداوند متعال می‏باشد و گاهی نتیجه عملی است که از انسان سر می‏زند. خداوند متعال فرموده است: «وَ مَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ...»[2]؛ هر مصيبتى به شما برسد به خاطر اعمالى است كه انجام داده‌ايد. بنابراین، گاهی حوادثی مثل سیل، زلزله و امثال آن به خاطر گناهانی است که از انسان صادر می‏شود و آن گناهان باعث می‏شود که خداوند متعال کیفر و عذاب آن گناهان را در همین دنیا در قالب سیل، زلزله و ... قرار دهد.

کفار نیز که اصلاً خداوند متعال را قبول ندارند از بلا و مصیبت در امان نیستند و این‏گونه نیست که هیچ مشکلی برای آنها پیش نیاید و برای برخی ایجاد سؤال شود که چرا کفّار عذاب نمی‏شوند و بلا و مصیبت بر آنان نازل نمی‏شود، کما اینکه بسیار مشاهده شده است که در بلاد کفر نیز سیل، زلزله، رانش زمین، سونامی، طوفان و... رخ داده است و جان عده زیادی را گرفته است و خانه و زندگی آنان را ویران کرده است.

البته بعضی از افراد از بروز سیل، زلزله و امثال آن، به قهر طبیعت تعبیر می‏کنند، در حالی که این تعبیر، صحیح نیست زیرا تعبیر به قهر طبیعت در رابطه با این حوادث، به معنای نادیده گرفتن تاثیر اعمال انسان در نزول بلا و مصیبت است. انسان‏های با ایمان نیز ممکن است که به بلا و مصیبت دچار شوند، لکن نزول بلا بر آنان از باب امتحان و آزمایش است تا ساخته و پرداخته شوند و بتوانند در مقابل بحران‏های عظیم مقاومت کنند. بنابراین، بسیاری از حوادثِ ناگواری که برای انسان پیش می‏آید ناشی از اعمالی است که از او صادر شده است.

امام رضا (ع) در روایت مذکور، فرموده است که بعضی از چیزها بازدارندگی دارند و باعث می‏شوند که غضب الهی شامل حال انسان نشود. آن حضرت (ع) فرموده است که حیواناتی که مشغول چریدن می‏باشند، بچه‏های شیرخواره و همچنین سالمندانِ پیر از مواردی می‏باشند که خداوند متعال به آنان رحم می‏کند و در سایه رحم به آنها، عذاب از سایر انسان برداشته می‏شود و اگر آنان در بین مردم نبودند، چه بسا عذاب و غضب الهی نازل می‏شد و گناه‏کاران را گرفتار می‏کرد، کما اینکه در سرنوشت امت‏های انبیاء پیشین آمده است که گاهی خداوند متعال آنان را به بلاهای عظیمی، مثل تبدیل شدن به میمون، تبدیل شدن به سنگ و امثال آن دچار می‏کرد تا قاهریت خود را به آنان نشان بدهد.

بنابراین، انسان باید بداند که او بیشتر از یک عبد و بنده نیست و عبد باید جایگاه خودش را بداند و از دستورات و فرامین الهی تمرّد نکند چرا که اگر انسان، ناسپاسی کند و معصیت الهی را مرتکب شود باید منتظر عذاب الهی باشد.

قال مولینا و مقتدینا الإمام علی بن ابیطالب (ع): «لَا وَجَعَ‏ أَوْجَعُ‏ لِلْقُلُوبِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ لَا خَوْفَ أَشَدُّ مِنَ الْمَوْتِ وَ كَفَى بِمَا سَلَفَ تَفَكُّراً وَ كَفَى بِالْمَوْتِ وَاعِظاً»[1].

حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) در روایت مذکور، فرموده است که دردى براى قلوب، دردناكتر از گناهان نيست و ترسى سخت تر از ترس براى مرگ نيست و گذشته براى اندیشیدن و عبرت گرفتن كافى است و مرگ براى اندرز دادن بس است.

لَا وَجَعَ‏ أَوْجَعُ‏ لِلْقُلُوبِ مِنَ الذُّنُوبِ؛ یعنی دردى براى قلوب، دردناكتر از گناهان نيست. گاهی ممکن است که ناراحتی‏ای برای انسان پیش آید که مربوط به دل نباشد و گاهی ممکن است که ناراحتی مربوط به دل باشد، مثل اینکه در زندگی انسان، چیزهایی پیش آید که دل انسان آزرده گردد، مثلاً فرزند انسان از دنیا برود و دلش تحت تأثیر آن مصیبت قرار بگیرد یا مثلاً ممکن است که انسان با صحنه‏ای مواجه شود که دلش به درد آید و بگوید که دلم درد گرفت، اما گاهی ناراحتی انسان مربوط به دل است و این ناراحتی که بر دل انسان عارض می‏شود به خاطر ارتکاب معصیتی است که از ناحیه او صورت گرفته است و دردی که از ناحیه گناه بر قلب انسان وارد می‏شود خیلی بیشتر از دردی است که از غیر گناه بر دل انسان وارد می‏شود چون همان‏طور که در روایات وارد شده است، هر گناهی که از انسان صادر می‏شود یک نقطه سیاهی در دل انسان می‏نشیند و هر چه گناه در زندگی انسان بیشتر شود، قلب انسان سیاه‏تر می‏شود و قلب سیاه نصیحت‏پذیر نیست و از آن خیر صادر نمی‏شود. خداوند متعال فرموده است: «خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ...»[2]، خدا بر دل‏ها و گوش‏هاى آنان مهر نهاده و بر چشم‏هايشان پرده‌اى افكنده شده... . گویا پرده‏ای بر روی قلبشان قرار می‏گیرد که اندرز در آنها اثر نمی‏گذارد. کسانی که در گناه غوطه‏ور می‏شوند تا آخرین مراحل گناه را مرتکب می‏شوند و لذا به هر جنایت و خیانتی دست می‏زنند.  

وَ لَا خَوْفَ أَشَدُّ مِنَ الْمَوْتِ؛ ترسى سخت‏تر از ترس براى مرگ نيست. دلیل ترس از مرگ، عدم آمادگی لازم برای مردن است. اولیاء الهی از مرگ نمی‏ترسند، بلکه انتظار مرگ را می‏کشند زیرا زندگی دنیا را برای خود زندگی در قفس می‏دانند لذا همان‏گونه که پرنده‏‏ی در قفس با باز شدن درب قفس خوشحال می‏شود، ولی خدا نیز با پرواز از قفس دنیا خوشحال می‏شود.

رسول گرامی اسلام (ص) فرموده است: «الدُّنْيَا سِجْنُ‏ الْمُؤْمِنِ‏ وَ جَنَّةُ الْكَافِر»[3]؛ دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است. بله! کسی که دل‏بسته به دنیا شده باشد و دنیا را بهشت خود قرار داده باشد، دل کندن از آن برایش سخت است و روشن و واضح است که از مرگ می‏ترسد، همانند کسی که جرمی مرتکب شده است که از آمدن پلیس می‏ترسد و وحشت و ترس او را فرا می‏گیرد، ولی کسی که جرمی مرتکب نشده است هیچ ترسی از آمدن پلیس ندارد. انسانی که تقوای الهی پیشه کرده باشد و نسبت به انجام واجباتش مقید بوده و محرمات الهی را ترک کرده باشد، نه تنها از مرگ نمی‏ترسد، بلکه هر آیینه آماده رفتن از دنیا است و رفتن از دنیا را به منزله آزادی و رها شدن از قفس می‏داند. بنابراین، انسان باید به گونه‏ای عمل کند که نه تنها از مرگ نترسد، بلکه عاشق رفتن به سرای آخرت باشد، همانند سردار شهید حاج قاسم سلیمانی (ره) که هیچ ترسی از دشمن به دلش راه نمی‏داد و به دل دشمن می‏زد و عاشق شهادت و رفتن به سرای ابدی بود، او با بندگی و اطاعت از فرامین الهی به جایی رسید که دل کندن از دنیا برایش راحت بود.

وَ كَفَى بِمَا سَلَفَ تَفَكُّراً؛ گذشته براى اندیشیدن و عبرت گرفتن كافى است. اگر انسان گذشته‏اش را خوب گذرانده باشد و در مسیر رضایت الهی قدم برداشته باشد، همان گذشته را برای آینده حفظ کند و به همان مسیر ادامه بدهد، ولی اگر گذشته درخشانی ندارد، باید از آن عبرت بگیرد و راه و روشش را عوض کند و گذشته‏اش را چراغ راه آینده قرار بدهد و بقیه عمرش را در مسیر صحیح قدم بگذارد.

وَ كَفَى بِالْمَوْتِ وَاعِظاً؛ مرگ براى اندرز دادن بس است. انسان باید از مرگ دیگران پند بگیرد و بفهمد که هیچ کسی در دنیا ماندنی نیست و همه، روزی از این دنیای فانی رخت برخواهند بست و به سرای ابدی کوچ خواهند کرد لذا بهترین واعظ و نصیحت کننده برای انسان، مرگ است و انسان باید بداند که پایان کار او به مرگ ختم خواهد شد و لذا باید سعی کند که خودش را برای سرای بعد از مرگ آماده کند